Meestal zijn het de grote veldslagen die de geschiedenisboeken ingaan als belangrijke keerpunten tijdens een oorlog. Bij de Peloponnesische Oorlog (431-404 v.Chr.), met Sparta en Athene in de hoofdrol, wordt de beroemde Siciliaanse Expeditie (415-413 v.Chr.) vaak genoemd als één van de beslissende momenten van de oorlog. Die expeditie, waarbij Athene een groot leger naar Sicilië stuurde, liep uit op een groot fiasco. Athene verloor veel mankracht en het overgrote gedeelte van haar vloot. Dat betekende het begin van het einde voor de Atheners.
In deze column wil ik twee gebeurtenissen vlak voor de Siciliaanse expeditie behandelen. Niet de expeditie zelf, maar twee religieuze incidenten kort daarvoor zorgden voor grote paniek in Athene: het ‘Hermenschandaal’ en het ‘ontheiligen van de Mysteriën’. Beide gebeurtenissen werden gezien als slecht voorteken voor de expeditie en als gevaar voor de democratie.
De Hermen en Mysteriën
Een Herme is een soort stenen pilaar (zie figuur 1) met een gezicht (van origine vaak de god Hermes) en een penis. Deze beelden stonden vaak buiten voor deuren van de agora of bij heilige plekken.
De Mysteriën duiden op de geheimzinnige mysteriecultus van Demeter en Persephone in Eleusis. Om deel te nemen moest iemand geïnitieerd worden. Iemand die niet ingewijd was in de cultus, kreeg nooit te horen wat hier precies gebeurde – wat ook een groot gemis is voor de historicus. De geheimen doorvertellen aan niet-geïnitieerden vertellen was strafbaar.
De schandalen
De schandalen zijn eigenlijk redelijk simpel: de Hermen werden in een nacht verwoest en de Mysteriën werden bespot in privésfeer. Dit gebeurde kort na elkaar. Hiervoor hebben we twee belangrijke outsider bronnen, een eigentijdse en een latere auteur: Thucydides en Plutarchus. Volgens Thucydides wist niemand wie de Hermen had verwoest, maar toch stelt hij dat hun verwoesting door de stad zeer serieus werd genomen.
Zowel Thucydides als Plutarchus zeggen dat Alcibiades, de veldheer die de Atheners tot de Expeditie wist te bewegen, ervan werd beschuldigd dat hij, samen met anderen, de rituelen van de Mysteriën uitvoerde in een privé gelegenheid waar ook niet-ingewijden aanwezig waren. Daarmee bespotte hij de cultus. Deze beschuldigingen konden gedaan worden omdat de stad besloot dat na het verwoesten van de Hermen, zowel burgers, metoiken als slaven mochten getuigen ten opzichte van alle soorten religieuze misdaden. Voornamelijk de slaven zijn interessant, omdat ze normaal niks hadden in te brengen.
Een slecht voorteken
Thucydides linkt deze gebeurtenissen aan (1) een slecht voorteken voor de Siciliaanse Expeditie en (2) een complot om de Atheense democratie omver te werpen. Zijn verhaal is uitermate interessant omdat hij erg kritisch is over de gang van zaken: de Atheners namen de verwoesting van de Hermen (te) serieus en de “daders” werden vervolgd op basis van twijfelachtige getuigenissen. Politieke tegenstanders die jaloers waren, gebruikten dit incident om van bepaalde personen af te komen. Uiteindelijk zijn er achtenveertig mensen vervolgd. De straf was de dood, maar een deel ontvluchtte de stad.
Onze belangrijkste insider bron is Andocides’s eerste speech over de Mysteriën. Hij vluchtte na de schandalen en zijn speech dateert uit 399, toen hij weer terug was in Athene. In hetzelfde jaar sprak pseudo-Lysias een speech tegen Andocides. Het verhaal gaat dat Andocides kon blijven leven omdat hij informatie had verschaft over de betrokken personen. Volgens de aanval van pseudo-Lysias had Andocides de rituelen geïmiteerd, de geheimen van de Mysteriën vertelt aan niet-geïnitieerden, verboden woorden gezegd en de priesters vervloekt. In zijn speech ontkent Andocides natuurlijk alles.
De Atheense paniek
Vanwaar de Atheense paniek? Er zijn verschillende interpretaties. Het vernietigen van de beelden van Hermes wordt gekoppeld aan Hermes als god van het reizen. Hierdoor werd het vernietigen van zijn beelden gezien als een slecht voorteken voor de expeditie naar Sicilië. Ook waren de Hermen geassocieerd met magistraten en de ambtenaren van de stad, waardoor hun autoriteit werd aangevallen. Daarnaast ontstond er door het ontheiligen van de Mysteriën paniek omdat mensen bang waren voor de wraak van Demeter en Persephone.
De meest interessante interpretatie ten opzichte van de Hermen komt van classicus W.D. Furley: Hermes was de gezant tussen de goden en de mensen. Het vernietigen van deze beelden zorgde ervoor dat offers en gebeden niet meer goed aankwamen bij de goden. Hierdoor werd het hele religieuze systeem van Athene, waar offers centraal stonden bij de vele culten, in gevaar gebracht.
Publiek sentiment
Waar Thucydides stelt dat politieke tegenstanders van Alcibiades deze daden gebruikten om van hem en zijn volgers af te komen, moet er één aspect worden benadrukt: de jury in de rechtszaken. Athene kende een systeem waar burgers roulerend de jury vormden. Het hele systeem was gebouwd op amateurs. Bij de kleinere rechtszaken was dit een groep van ca. tweehonderd en bij grote zaken als deze kunnen we aannemen dat dit aantal veel groter was. Ook konden geïnteresseerde burgers kijken bij de rechtszaken. Publiek sentiment speelde dus een rol, aangezien ook de toekijkende burgers door middel van het uiten van hun opinie de jury konden beïnvloeden. Beslissingen van de jury reflecteren dus enigszins op het publieke sentiment van die tijd, aangezien ze geen professionele ambtenaren waren.
De religieuze interpretaties van het belang van de gebeurtenissen van 415 lijken dus niet eens zo ver gezocht. Het aanvallen van de goden was een aanval op de stabiliteit van de stad en dat maakte het tevens een gevaar voor de democratie. Wraak van de goden vlak voor een grote militaire expeditie kon als desastreus worden geacht. Het publieke sentiment was angstig en werd gebruikt bij de vervolgingen.
Een keerpunt?
Voor de moderne lezer lijken deze gebeurtenissen, die religieus in aard zijn, misschien niet zo belangrijk. Echter, op basis van de paniek, onteigening van eigendom en executies die volgden, kunnen we stellen dat voor een Athener deze gebeurtenissen een gevaar waren voor de democratie én een slecht voorteken voor de expeditie.
In oorlogen wordt het keerpunt achteraf vaak geplaatst bij beslissende veldslagen. Maar voor een Athener uit die tijd zelf laten deze twee religieuze zaken, en voornamelijk de paniek die ze veroorzaakten, zien dat het lot van de expeditie al van tevoren was bezegeld. De expeditie was gedoemd te mislukken nog voordat deze begon.
Door Pim Schievink.
Pim Schievink (1996) volgt de onderzoeksmaster Classical, Medieval and Early Modern Studies aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit semester studeert hij in Londen aan Royal Holloway, King’s College en het Institute of Classical Studies. Binnen zijn master specialiseert hij zich in de oudheid. Zijn grootste interesse is religie in de oudheid.
