Waar de Koude Oorlog nooit is opgehouden. Korea en de DMZ
De gedemilitariseerde zone (DMZ) in Korea: het grensgebied tussen Noord- en Zuid-Korea. Ondanks de naam is dit – ironisch genoeg – één van de zwaarst militair bezette gebieden ter wereld. Tijdens mijn reis door Zuid-Korea heb ik een georganiseerde tour van de United Service Organizations (USO) naar het grensgebied gemaakt. Tijdens dit uitstapje kreeg ik steeds meer het gevoel alsof ik midden in de Koude Oorlog zat. Hieronder volgt een korte ontstaansgeschiedenis van de DMZ en een verslag van mijn persoonlijke ervaring tijdens de tour.
De DMZ en JSA
De DMZ is sinds het einde van de Koreaoorlog (1950-1953) de officiële grens tussen de rivaliserende staten van het Koreaanse schiereiland. Het bestaat uit een militaire demarcatielijn (MDL), die de facto de grens is, en een bufferzone aan beide zijden van twee kilometer breed. De MDL is getrokken op de ruim 250 kilometer lange lijn waar het front gesitueerd was ten tijde van het tekenen van de wapenstilstand. Het is een bittere realiteit, maar de huidige grens verschilt niet heel veel van de grenslijn die op de 38e parallellijn is getrokken door de Sovjet Unie en de Verenigde Staten na de capitulatie van Japan in 1945 als grens van hun respectievelijke invloedssferen. Dit betekent dat de Koreaoorlog, die drie jaar heeft geduurd en misschien wel een miljoen levens heeft gekost, uiteindelijk voor beide partijen weinig zin heeft gehad. Noord bleef Noord en Zuid bleef Zuid.
Een ander opvallend feit is dat tijdens de onderhandelingen over de wapenstilstand geen delegatie van Zuid-Korea aanwezig was. Zij weigerden het akkoord te ondertekenen. De wapenstilstand is overeengekomen en getekend door de Verenigde Naties (onder leiding van de VS), Noord-Korea en China. Tot op heden is er officieel geen vrede getekend, maar er wordt ook niet openlijk gevochten omdat de wapenstilstand nog altijd van kracht is. Hoewel het aantal afneemt, zijn er om deze reden ook nog steeds veel Amerikaanse militairen in Zuid-Korea aanwezig. Om te zorgen dat de wapenstilstand in stand wordt gehouden, is de DMZ gecreëerd. Dit werd gezien als een tijdelijke optie tot er een officiële vrede zou komen, maar de DMZ is inmiddels al ruim 60 jaar actief. De spanningen tussen Noord en Zuid zijn nog altijd reëel, en lopen soms hoog op door incidenten in of rond het grensgebied. Zo zijn tijdens een incident in augustus 2015 nog twee Zuid-Koreaanse soldaten gewond geraakt door de ontploffing van een landmijn vlakbij hun wachtpost. De mijnen zouden (volgens Zuid-Korea) door Noord-Koreaanse soldaten zijn geplant in het Zuid-Koreaanse gebied van de DMZ.
Het belangrijkste punt in de gehele DMZ is de Joint Security Area (JSA), een gebied waar zowel Noord als Zuid hun wachtposten op de grenslijn heeft. Op dit punt wordt ook al het overleg tussen de partijen gevoerd. In eerste instantie was dit gebied volledig gedeeld en was de MDL hier niet van kracht, wat betekende dat wachtposten van Noord en Zuid door elkaar stonden. Sinds een gewelddadig incident in 1976 (het zogenoemde bijlmoord-incident) wordt de MDL ook in de JSA toegepast. Dit resulteert in een uniek gezicht: er loopt een betonnen lijn door het gebied om aan te geven waar de demarcatielijn is. Er staan enkele gebouwen recht op deze lijn, waarvan de blauwe gebouwen van Zuid en de grijze gebouwen van Noord zijn. Overleg wordt gevoerd in deze kamers, en ook als toerist kun je hier een kijkje nemen als je deelneemt aan een officiële JSA tour – onder leiding van een Amerikaanse militair.
De USO Tour
Toeristen kunnen de DMZ en JSA alleen bekijken via georganiseerde tours. Voordat je de JSA binnengaat, krijg je een briefing van de Amerikaanse militaire gids en moet je een contract tekenen. Hierin staat onder andere dat je ‘met gevaar voor eigen leven vijandelijk gebied betreedt’ en dat je op ‘geen enkele manier contact mag zoeken met de Noord-Koreaanse kant’. Tijdens de tour heb ik meer inzicht gekregen in de situatie, die twee kanten heeft. Aan de ene kant is er de hoop op unificatie en hereniging. Zo sprak onze Zuid-Koreaanse gids in het eerste deel van de tour vol hoop over de hereniging van families. Tijdens dit deel bezochten we ook het Dorasan Station, een treinstation gesitueerd in de DMZ. Dit is het meest noordelijke station van Zuid-Korea, dat Noord en Zuid moet verbinden als er vrede en unificatie komt. Het station is in 2002 geopend, en vanaf 2007 begonnen er enkele vrachttreinen met ritten over de grens. In 2008 sloot Noord-Korea echter hun deel van de spoorlijn op de grens plots af en sindsdien zijn er geen treinen meer over de grens gegaan.
Aan de andere kant van het spectrum zijn een propagandastrijd en gewelddadige incidenten zichtbaar. Dit werd vooral duidelijk in het tweede deel van de tour, toen we met een Amerikaanse militair de JSA bezochten. Maar ook eerder was het al merkbaar: vanaf Dorasan Station en andere punten die we bezochten kon je de Noord-Koreaanse muziek uit het ‘propagandadorp’ horen. Vanaf een uitzichtpunt kon je dit dorp in de verte zien: een stel blauwe gebouwen, die volgens de militairen leeg staan, met hele harde luidsprekers. Onze Amerikaanse militaire gids vertelde dat sinds de muziek uit het Noorden 24 uur per dag aan staat, het Zuiden is gaan reageren door af en toe K-pop te draaien. Met kerst waren liederen van Frank Sinatra te horen. Het is haast een wedstrijdje, maar de achterliggende situatie is erg serieus.
Dat het soms een wedstrijdje is, kun je bijvoorbeeld ook merken aan de gigantische vlagpalen: in 1980 zette Zuid-Korea een bijna 100 meter hoge vlagpaal neer in een dorp dat in de DMZ ligt. De reactie van Noord-Korea was het bouwen van een 160 meter hoge vlagpaal – tot 2010 de hoogste losse vlagpaal ter wereld. Ook de hoofdgebouwen in de JSA zijn onderwerp geweest van deze tweestrijd: zowel Noord als Zuid wilde per se het hoogste gebouw hebben. De gids vertelde dat er uiteindelijk maar een akkoord kwam dat de gebouwen precies even hoog moesten zijn. Enkele jaren later zetten de Noord-Koreanen een zendmast op hun gebouw om toch het hoogst te komen.
Amerikanisering en een positieve kant
Om af te sluiten zijn er twee dingen die mij zijn opgevallen tijdens de USO tour. Ten eerste is er een zekere mate van Amerikanisering merkbaar gedurende de hele trip. Behalve dat er veel Amerikaanse militairen aanwezig zijn in de DMZ, is de JSA tour verplicht met een Amerikaanse gids. Daarnaast hebben we een ‘informatievideo’ gezien bij het bezoeken van de 3 e infiltratietunnel, die veel weg had van Amerikaanse propaganda – inclusief bombastische Amerikaanse voice-over. De teksten van dit filmpje en de teksten die in de musea te lezen zijn, kwamen op mij erg subjectief over. Of dit Zuid-Koreaanse of Amerikaanse invloed is, weet ik niet, maar de Noord-Koreanen worden soms haast gedemoniseerd – iets wat niet overeenkomt met de hoop op unificatie. Veel Zuid-Koreanen geloven nog steeds in één Korea, wat betekent dat – voor hen – ook Noord-Koreanen gewoon Koreanen zijn. Aan de andere kant, als je vanuit Noord-Korea een bezoek brengt aan de grens krijg je waarschijnlijk nog veel subjectievere verhalen te horen.
Ten tweede is er ook een positieve noot te vinden aan het feit dat de DMZ al meer dan 60 jaar in stand wordt gehouden. Dit heeft namelijk geleid tot een strook land, 4 kilometer breed en 250 kilometer lang, waar zeldzaam weinig invloed van de mens zichtbaar is. Ja, er liggen mijnenvelden, en je ziet militaire wachtposten. Maar er wordt slechts in een klein stuk landbouw bedreven, er wordt geen hout gekapt of roofbouw gepleegd, en er wordt niet op dieren gejaagd. Bovendien komen er überhaupt relatief weinig mensen. Dit heeft als gevolg dat de flora en fauna in dit stuk van Korea uniek veelzijdig is. Dit werd ook in de informatievideo die we kregen te zien benadrukt met enkele mooie beelden. Desalniettemin is dit niet wat mij het meest is bijgebleven. Het contrast tussen hoopvolheid en de momenteel uitzichtloze situatie hebben het meest indruk op mij gemaakt. Ondanks de hoop op unificatie lijkt het er niet op dat eenheid tussen Noord- en Zuid-Korea snel tot stand zal komen. De grens tussen Noord- en Zuid-Korea is een stukje van de wereld waar de Koude Oorlog nooit is opgehouden, en een bezoekje aan de DMZ biedt dan ook een unieke kans om een stap terug in de tijd te zetten. Een aanrader voor iedere historicus die ooit afreist naar het Koreaanse schiereiland.
Met dank aan mijn reisgenoten, Luc Baardman en Lars Smits, voor hun suggesties voor dit artikel.
Alwyn Voogd (1993) zit momenteel in de afrondende fase van zijn bachelor Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Gedurende zijn bachelor heeft hij zich voornamelijk gespecialiseerd in Globalisering (verdiepingspakket) en Conflict Studies (minor). Vanaf september 2016 heeft hij een semester aan de University of Birmingham gestudeerd, waar hij bij het departement politieke wetenschappen zich heeft gefocust op internationale politiek. Vanaf februari 2017 loopt hij stage bij het project Onze Indische Buurten. In september 2017 hoopt hij te starten met de master Conflict Studies and Human Rights in Utrecht.
