De snelle opkomst van het Perzische Rijk is een van de merkwaardigste fenomenen uit de Oudheid. In de tweede helft van de zesde eeuw voor Christus onderwierp deze nieuwe wereldmacht alle landen tussen de Egeïsche Zee en Centraal-Azië, inclusief grootmachten als Babylonië en Lydië. De voorgeschiedenis van dit rijk is echter in nevelen gehuld. Klassieke Griekse bronnen vermelden dat er aan het Perzische Rijk een Medisch Rijk voorafging. De Meden, een aan de Perzen verwant volk, zouden in de periode 700-550 al grote delen van Iran en Anatolië onder hun gezag hebben gebracht. Over dit Medische Rijk is echter zo mogelijk nog minder bekend. Er zijn nauwelijks steden, monumentale bouwwerken of archieven uit de Medische periode aangetroffen en Babylonische bronnen geven nauwelijks informatie over de ontwikkelingen op het Iraanse plateau. Ondanks dit alles zal ik hieronder de voorgeschiedenis van het Perzische Rijk trachten te reconstrueren en de rol van de Meden hierin belichten.
Zowel de Meden als de Perzen waren van oorsprong seminomadische herdersvolken, verdeeld over tientallen stammen. Rond 1000 trokken zij westelijk Iran binnen. De Meden vestigden zich in het noordwesten, de Perzen in het zuidwesten. Zij leefden daar eeuwenlang volgens hun traditionele tribale levenswijze, totdat de Assyriërs in de periode 750-650 noordwest Iran begonnen te koloniseren. Zij eisten van de Medische stammen tribuut in de vorm van strijdpaarden en vee. De plicht om vee en strijdpaarden te leveren dwong de Meden ertoe een centraal georganiseerd fokprogramma op te zetten, wat een meer gecentraliseerd leiderschap vereiste. Van het een kwam het ander en al snel ontstonden er, onder bescherming van de Assyriërs, verschillende Medische chiefdoms. De Medische chiefs lijken hun Assyrische overheersers trouw te hebben gediend. Ze leverden lijfwachten aan de koning en namen in deze tijd waarschijnlijk veel Assyrische gebruiken over. Rond 670 verloren de Assyriërs echter hun grip op de Iran en komen de Medische chiefs er alleen voor te staan.
Rond 650 verdwijnen de Meden uit de Assyrische annalen. Wat er vanaf dat moment gebeurt, is dus niet met zekerheid te zeggen. Traditioneel ging men er, in navolging van de Griekse bronnen, vanuit dat één van de Medische chiefdoms zich in deze periode ontwikkelde tot een staat, die vervolgens de andere chiefdoms onderwierp. Er is echter, zoals al eerder opgemerkt, weinig archeologisch bewijs voor staatsvorming in deze periode. Waarschijnlijker is dat de Medische chiefdoms, zonder de steun van de Assyrische koning, in verval raakten en dat de chiefs slechts met moeite hun machtspositie wisten te handhaven. Om hun inkomen aan te vullen begonnen de chiefs daarom rooftochten te organiseren naar meer welvarende buurvolken. De Meden waren in deze periode echter ook zelf het slachtoffer van de rooftochten van de Scythen. Er was dus anarchie alom. Om zich te verdedigen tegen de Scythen en om grootschalige rooftochten op touw te kunnen zetten, hebben de Medische chiefs zich toen mogelijk verenigd in een losse stammenfederatie.
De bekendste Medische rooftochten staan op naam van ene Cyaxares, de chief van de stad Ecbatana. In 614 viel hij het inmiddels sterk verzwakte Assyrische Rijk binnen, waar hij een bondgenootschap sloot met Nabopolassar, de koning van Babylon, die ook tegen de Assyriërs in opstand was gekomen. Daarop brachten Nabopolassar en Cyaxares samen het Assyrische Rijk ten val. Later heeft Cyaxares nog rooftochten georganiseerd naar Lydië. Door zijn successen in de strijd verwierf hij veel aanzien en rijkdom, waardoor hij uiteindelijk de onbetwiste leider van de Medische stammenfederatie werd. Hij kon zo grote invloed uitoefenen op het Iraanse plateau; niet alleen op de Meden, maar ook op andere Iraanse volken als de Perzen, Parthen, Ariërs, Bactriërs en Margiërs. De goede reputatie van Cyaxares maakte dat zijn zoon Astyages hem probleemloos kon opvolgen. Herodotus beschrijft Astyages als een wrede tiran. Dit wijst mogelijk op diens pogingen om meer macht naar zich toe te trekken. Hiermee werkte Astyages echter de andere chiefs tegen zich in het harnas. Toen de Perzische chief Cyrus in 550 naar Ecbatana optrok, sloten vele Medische chiefs zich dan ook bij hem aan. Samen namen zij Ecbatana in en zetten zij Astyages af.
Door zijn overwinning op Astyages profileerde Cyrus zich als de nieuwe leider van de stammenfederatie en verplaatste hij het machtscentrum van Medië naar Perzië. Deze gebeurtenis wordt daarom gezien als de stichting van het Perzische Rijk. Cyrus leidde de stammenfederatie naar nieuwe hoogtes. Zijn troepen veroverden machtige koninkrijken als Babylonië en Lydië en incorporeerden die in hun rijk. Hierbij liet Cyrus de bestaande administratieve en religieuze instanties intact, aangezien de Iraniërs, vanwege hun tribale achtergrond, nauwelijks ervaring hadden met het regeren van een staatsamenleving. Dat het vroege Perzische Rijk nog erg instabiel was, bleek wel toen na de dood van Cyrus’ zonen in 522 het hele rijk uiteen dreigde te vallen. De Perzische chief Darius, naar eigen zeggen een verre achterneef van Cyrus, wist echter de separatisten te verslaan en ternauwernood het rijk van de ondergang te redden. Om de stabiliteit en continuïteit van het rijk in de toekomst te garanderen, besloot Darius een complexe bureaucratie op te zetten, naar Elamitisch en Babylonisch voorbeeld. Hiermee vormde hij de uit de kluiten gewassen Medisch-Perzische stammenfederatie eindelijk om tot een waar wereldrijk.
Daan Nijssen (1989) behaalde in 2014 zijn Research Master-bul Ancient Studies aan de VU en sindsdien werkt hij aan een onderzoeksvoorstel over de rol van de Meden in de totstandkoming van het Achaemenidische Rijk. Daarnaast is hij actief als hoofdredacteur van Codex Historiae (voorheen Galapas), het geschiedenistijdschrift van de VU, en hoopt hij ooit carrière te maken in de wetenschapsjournalistiek. Zijn interesse ligt bij de beschavingen van het Nabije Oosten en Centraal-Azië, culturele antropologie en de geschiedenis van ideologie.
