De gemiddelde scriptie gaat niet meer verder terug dan de middeleeuwen, steeds minder studenten wijden er nog tijd aan na basiscursus oude geschiedenis en IS doet zijn best het erfgoed uit de oudheid te vernietigen. Desondanks is de oudheid door JH nog niet vergeten. Deze week columnist Stephanie van Baggem over Sappho.
‘Wat? Ga je iets schrijven over dat lingeriemerk?’
Na die opmerking durfde ik eigenlijk bijna niemand meer te vertellen wat het onderwerp van mijn masterscriptie zou zijn. Sappho, de Griekse dichteres uit ongeveer 600 voor Christus, deed bij niet veel mensen buiten de opleiding een belletje rinkelen. Haar fragment 147 (Someone I say, will remember us in the future) leek niet echt op te gaan. Als de naam al iets zei bij mensen, dan kwam het oordeel naar voren waar ik bij mijn onderzoek vaak tegenaan zou lopen.
‘Schrijf je wat over die lesbo? Wat wil je onderzoeken dan?’
Ik moest daarbij mijn tegenargument inslikken. Ik had geen zin een discussie over de term “lesbisch” aan te gaan met iemand die daar duidelijk niet voor open stond. Ja, Sappho kwam van het eiland Lesbos waardoor ze een Lesbische dame was. Lesbisch, met een hoofdletter, als bewoner van het eiland Lesbos. De term lesbisch zoals we die vandaag de dag kennen is pas bedacht in 1890. Ver na de tijd van Sappho dus. Bovendien bestond dat soort onderscheid niet in de oude klassieke samenleving waarin Sappho geleefd moet hebben. Praten over homo’s en lesbiennes in die context gaat niet op. Gemeenschap met iemand van het eigen geslacht hoorde er bij. Daar was niets geks aan en het werd dan getolereerd.
Receptie
Zoals bij bijna alle onderwerpen uit de Klassieke Oudheid is ook de informatie over Sappho verre van compleet. We weten niet hoe ze eruit zag, waar ze precies vandaan kwam en wat ze in het dagelijks leven deed. Dit vond en vind ik intrigerend. Ovidius beschrijft haar immers als klein en lelijk, maar dat zijn zulke algemene begrippen. Op een van de eerste vaasschilderingen waarop Sappho is geïdentificeerd, uit 510-500 voor Christus, staat een allesbehalve lelijke vrouw afgebeeld. Dat soort begrippen zijn onderhevig aan de mening van degene die dat zegt. Ik vond het in mijn onderzoek dan ook belangrijk om te kijken naar de klassieke en moderne receptie. De moderne receptie heb ik daarbij afgezet tegen de historische context. Het idee dat Sappho een schooljuffrouw was, heb ik daardoor al snel kunnen ontkrachten. Meisjes werden thuis onderwezen en scholen voor meisjes waren er al helemaal niet.
Hoe meer ik me in Sappho verdiepte en mezelf steeds verder ingroef in stapels boeken en artikelen, hoe meer ik begon te geloven in een visie. Sappho was geen tegendraadse vrouw die er stiekeme ‘lesbische’ liefdes op nahield. Sappho was iemand die de vrouwen- en mannenwereld erg goed begreep en er zelf definities aanhing. Ze zette mensen af tegen een algemene standaard en niet tegen een hiërarchie. Iets abstracts zoals schoonheid kreeg een eigen betekenis in de handen van Sappho. Ze kon dit doen omdat de samenleving waarin ze leefde zelf een verandering onderging. Naast de verandering van een orale naar een schriftelijke traditie waren er in de samenleving ook geen definities voor haar klasse, voor vrouwen. Vrouwen moesten zich maar bezig houden met de economie van het huishouden en zich vooral niet bemoeien met het mannelijke domein, die van oorlog en politiek. Het waren ook de mannen die de waarde van een vrouw bepaalde.
Helena, uit de Ilias van Homerus, stond voor de mannen symbool voor oorlog en dood. Bij Sappho staat Helena symbool voor een hoge kwaliteit aan schoonheid en liefde (fragment 16). Tegelijkertijd is het ook een andere manier van denken over identiteit. Helena wordt niet veroordeeld door Sappho en wordt niet gezien als zijnde prijs en/of verraadster. Hierdoor ‘brak’ Sappho met de literaire traditie. Ze gebruikte Homerisch materiaal, maar tegelijkertijd wees Sappho het ook af.
Jack Winkler, auteur van o.a. het boek The Constraints of Desire, verwoordt erg mooi dat Sappho bekend was met zowel het mannelijke als het vrouwelijke domein. Hierdoor had ze de mogelijkheid om zich voor vrouwen uit te spreken. Uit onderzoek is gebleken dat ze wel een aristocratische achtergrond moet hebben. Niet alleen had ze de tijd om te schrijven en kennis te nemen van onder andere de Homerische tradities, ze schreef ook religieuze teksten. Haar erotisch getinte stukken zouden als doel hebben om het vrouwelijke libido te eren. Het werk van Sappho zouden we als bruidstukken kunnen beschouwen. Als we kijken naar fragment 31, een fragment waarin ze zichzelf niet benoemd, valt het goed in te passen met haar positieve verhalen over het huwelijk. Ze richtte zich op de positieve kanten van het huwelijk en niet op de gevaarlijke seksuele lusten die vrouwen zouden bezitten.
Eeuwig durende puzzel?
Hoe je het ook wendt of keert, er zal altijd een discussie blijven bestaan over Sappho. Ik kijk reikhalzend uit naar de dag dat er nog meer fragmenten van haar worden gevonden. Eens kijken of deze mijn visie over Sappho kunnen onderbouwen. De term feministisch is te anachronistisch, maar haar afschrijven als lesbienne is veel te kort door de bocht. Misschien moeten we ons tot die tijd maar aansluiten achter de wijze woorden van Valerie Traub, verbonden aan de University of Michigan.
“The difficulty we face is not necessarily the lack of erotically desiring women, but our inability to crack the code organizing the conceptual categories of an earlier culture.”
Dit soort codes kunnen een eeuwig durende puzzel zijn. Dat maakt de Oudheid –en met name Sappho– daarom ook zo’n fascinerende periode.
Stephanie van Baggem (1989) is al vanaf jongs af aan geïnteresseerd in geschiedenis en alles wat ermee te maken heeft. Na een bachelor Geschiedenis (2012) heeft ze zich verdiept in de master Klassieke Cultuur (2013). Het gedrag van mensen en verhalen vanuit verschillende perspectieven bekijken trekken haar interesse. Naast haar opleidingen heeft ze veel in de museumbranche gewerkt. Het kunnen bijdragen aan kennisoverdracht geeft haar energie. Daarnaast klimt ze graag in de pen en wil ze mensen enthousiasmeren over haar vak.
