Hoe vreemd is het verleden?
‘Het verleden is een vreemd land,’ daarmee deed Piet Emmer de radicale herziening van ons koloniale verleden afgelopen weekend af alsof het onzinnig is te kijken hoe het verleden invloed uitoefent op het heden. Degenen die over ons slavernijverleden het hoogste woord voeren ‘doen alsof slavernij en slavenhandel diepe sporen hebben nagelaten, die vandaag nog belemmerend werken’. Emmer vindt zo’n redenering nogal ‘wonderlijk’ en ‘curieus’. Hij krijgt sterk het idee dat de geschiedenis wordt misbruikt om ‘een bepaald gebrek aan maatschappelijk succes te rechtvaardigen, of om een politieke oplossing door te voeren’. Hedendaagse normen en waarden worden daarbij op het verleden geprojecteerd. En dat is waanzin, gelooft hij. Het verleden is immers voorbij, afgesloten; volstrekt anders dan het heden. Een vreemd land.
Maar is dat zo? Emmer bekritiseert de wijze waarop bepaalde groepen vandaag de dag het koloniale verleden herinneren, terwijl het daar niet om te doen is. Het gaat vooral om de doorwerking van het verleden. En die doorwerking is meer dan enkel herinneren. Herinneren begint namelijk pas wanneer het verleden er niet meer is, voorbij is (en dus: vervreemd is van het heden). Zo simpel is het in dit geval niet. De diepe sporen die het slavernijverleden zou hebben achtergelaten, impliceren dat het verleden nog altijd actueel is. Het gaat hier dus niet om herinnering, maar om resonantie: gedachtepatronen uit het verleden worden in het heden gereproduceerd zonder dat wij ons daar bewust van zijn.
In de redenering van Emmer is goed te zien hoe die resonantie te werk gaat. ‘Je mag het vandaag niet meer zeggen,’ zegt hij, ‘maar het kolonialisme bracht moderne beschaving’. Daarmee doelt hij op de ‘gezondheidszorg, landbouw, onderwijs en bestuur’ die ‘we’ in Afrika en Azië hebben gemoderniseerd: ‘We hebben riolering, leidingwater, telefoonverbindingen, wegen en spoorwegen aangelegd.’ Het ontgaat Emmer dat hierin juist het probleem schuilt. Voor hem geldt dat de moderne, verlichte beschaving – die wij de andere continenten hebben opgedrongen – de enige correcte weg is van de geschiedenis. Immers, ‘wij’ brachten modernisering, dus wij waren goed bezig. Niet alleen bekijkt Emmer de geschiedenis zodoende met een moderne bril (iets wat hij zijn ‘tegenstanders’ nu juist verwijt te doen), ook herhaalt hij de denkbeelden van toen in het hier en nu. Hij ziet ‘onze’ moderne, westerse waarden nog steeds als dominant tegenover de waarden van andere culturen. Daarmee ontzegt hij hen hun zeggenschap over het heden. Zij staan de vooruitgang in de weg.
Het verleden is zo vreemd nog niet. Wanneer we het niet onder ogen durven te komen, is het gedoemd terug te keren.
Jilt Jorritsma (1991) is geschiedfilosoof en cultuurhistoricus. Hij studeerde Moderne Geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, is verbonden aan de werkgroep Beroepsethiek van het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap en is hoofdredacteur van de website Jonge Historici.
Wat een lastige en complexe termen zoals ‘waarden’ die elk debat hullen in een nevel. ‘modernisering’ is een westerse waarde? En die heeft het West ‘opgedrongen’? Ik wil dat ‘in Afrika’ wel eens gaan navragen.