De binge-Bhagwan
Hoewel de lovende recensies voor de Netflix-productie Wild Wild Country me overhaalden aan de documentaire te beginnen, was ik niet meteen overtuigd. Deze visuele kroniek over de Bhagwan Sri Rajneesh, en de commune die zijn volgelingen in de jaren tachtig van de vorige eeuw in Antelope, Oregon stichtten, is met zes afleveringen van ruim een uur een megalomane onderneming. Maar al tegen het einde van de tweede aflevering, als er een bom afgaat en de situatie in het voorheen zo rustige Oregon compleet uit de hand loopt, was ook ik gegrepen.
De waargebeurde strijd tussen de conservatief-christelijke Amerikanen en de zweverige Bhagwanaanbidders (sanyassins), die een compleet Amerikaans dorp overnamen, wordt in de documentaire op vlotte wijze gereconstrueerd met archiefmateriaal en recente interviews met betrokkenen. Het resultaat is zowel fascinerend als absurd, vooral dankzij het optreden van de sanysassins. De in beeld gebrachte xenofobie van bewoners van Antelope is naar om te zien, maar vandaag de dag niet onvoorstelbaar. Veel minder alledaags is de complete en bijna dwangmatige devotie van de sanyassins voor één man, goeroe Rajneesh. En dat maakt het veel beangstigender.
Internetgoeroes
Juist vanwege de totale overgave waarmee ze worden aanbeden, zijn goeroes wat griezelig. Een goeroe wordt omgeven door dogma’s en stelligheid. Zowel voor zijn volgers als voor zijn tegenstanders vervult de goeroe een duidelijk rol. Hij is ofwel de meest lichtende en inspirerende leermeester, of de grootste vijand die bedreigend en gevaarlijk is. Een middenweg lijkt er simpelweg niet te zijn. Wat is een goeroe eigenlijk, en waarin schuilt zijn aantrekkingskracht?
Het begrip ‘goeroe’ is op het moment nogal aan inflatie onderhevig. Online buitelen zogenaamde social media-, marketing- en versiergoeroes over elkaar heen, en de zelfverklaarde ‘dieetguru’s’ van The Green Happines zijn we ook nog niet vergeten. Van oorsprong is een date regelen, of detoxen met groene smoothies en vegakroketten, niet de core business van een goeroe; de term komt uit het spiritualisme en betekent niets meer dan ‘leraar’. Een goeroe is niet per definitie een religieuze leider. Toch, en dat komt onder andere door het, ook in Wild Wild Country zichtbare, fanatisme van de volgelingen, wordt de over het algemeen charismatische en mystieke leider gezien in een religieuze sfeer. En dat is misschien niet eens zo gek.
Man met een baard
Een mooi historisch voorbeeld van een Nederlandse goeroe is Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de man die hét symbool is van de opkomende socialistische- en arbeidersbewegingen in de late negentiende eeuw. Het socialisme in Nederland had van meet af aan iets weg van een nieuwe religie. Denk bijvoorbeeld aan de massale populariteit van de bijeenkomsten van de arbeidersbeweging in de jaren 1890 en 1890, of het gebruik van het woord ‘bekering’, dat vele, voorheen liberale, middenklassers gebruikten om hun ideologische overstap naar de arbeidersbeweging te beschrijven. Dat is allemaal niet zo verrassend als je bedenkt dat Domela zelf tot ver na zijn dertigste levensjaar werkte als dominee. Toen hij zijn kerk de rug toekeerde, was hij daarin niet alleen: Domela’s tijd wordt gekenmerkt door ontkerkelijking.
Tussen de oprichting van de Eerste Internationale (1864) en de definitieve vestiging van de sociaal-democratie in het politieke landschap aan het einde van de eeuw, speelde de charismatische Domela een grote rol in de bewustwording van de arbeiders. Dat deed hij onder andere door te preken (let ook hier weer op het religieuze jargon) over de individuele bevrijding van de arbeiders. In zijn fysieke verschijning zijn er tevens overeenkomsten aan te wijzen met religieuze symbolen: Domela droeg zijn hoofdhaar en baard lang, en persoonlijk leed met lijdzaam opgeheven hoofd. Hij was onvermoeibaar. Het leverde hem in Friesland de bijnaam ‘ús ferlosser’ op – ‘onze verlosser’.
Ook toen hij in 1886 werd veroordeeld tot een jaar gevangenisschap voor majesteitsschennis, bleef hij een grote bron van inspiratie en stonden volgelingen in de rij om zelf een veroordeling aan de broek te krijgen. Soms gebeurde dit op vrij onschuldige wijze; zo probeerde uitgever Louis M. Hermans week na week met toemend beledigende versjes en spotprenten in het satirische blad De Roode Duivel ook een aanklacht voor majesteitsschennis te pakken te krijgen. Uiteindelijk lukte hem dat pas in 1896. Meer symbolisch waren de steunbetuigen van honderden Domela-adepten: na een oproep onder de aanhangers kwamen er meer dan 365 aanmeldingen van socialisten die zichzelf aanboden om een dag van de gevangenisstraf over te nemen. Maar Domela’s persoonlijke populariteit had ook een keerzijde. Tijdens een van de massabijeenkomsten van de arbeidersbeweging loste socialist Johan Geel een schot op de Amsterdamse politiecommissaris, als wraak voor Domela’s veroordeling. Een incident dat gemakkelijk fout had kunnen aflopen.
Een andere god
Een goeroe is in staat om andere mensen de meest absurde en gewelddadige dingen te laten doen, dat blijkt ook uit Wild Wild Country. Maar wat verklaart het universele verschijnsel dat goeroevolgelingen niet meer voor zichzelf lijken te kunnen denken? Een voor de hand liggende verklaring is wel misschien te vinden in het socialistische voorbeeld: in een tijd waarin het bestaan van God in twijfel wordt getrokken, wordt een in het oog springend individu vergoddelijkt. Voor een arme veensteker zonder economisch perspectief, of voor iemand die de laatste vijf kilo er op eigen kracht maar niet af krijgt, is er niets makkelijker dan andermans instructies te volgen. Of die instructies nu van The Green Happines, de tien geboden van God of van de Bhagwan komen; het is, zeker in zware tijden, fijn als iemand je vertelt wat je moet doen. We willen nu eenmaal graag weten hoe we moeten leven. Dat is iets menselijks.
Door Simone Vermeeren
Simone Vermeeren (1991) is voorzitter van het bestuur van Stichting Jonge Historici. Ze studeerde geschiedenis in Nijmegen en Amsterdam, en vervolgde haar studie met een tweede master Europese studies in Leuven, België. Momenteel werkt ze als junior onderzoeker bij Tilburg University en Erfgoed Brabant mee aan een project over Brabantse missionarissen in de Verenigde Staten, per 1 juli 2018 is ze als PhD-student verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
