Mediabeïnvloeding en psychologische operaties in de Sovjet-Unie en hedendaags Rusland

door Nina Jolink

Nepnieuws wordt de laatste tijd veelvuldig verspreid op het internet en zorgt steeds vaker voor onterechte beschuldigingen. Zo dreigde de Pakistaanse minister van Defensie, Khawaja Asif, eind 2016 nog met het inzetten van kernwapens na een nepbericht over het gebruik van nucleaire wapens door Israël jegens Pakistan.[1] De invloed en omvang van nepnieuws lijkt steeds groter te worden en de bezorgdheid rondom dit fenomeen neemt toe. Diverse instanties hebben Facebook en Twitter inmiddels gemaand actie te ondernemen tegen dergelijke hoaxen online.

Mediabeïnvloeding lijkt daarmee voor overheden een nuttig middel om politieke medestanders en de mondiale publieke opinie voor zich te winnen en tegenstanders de mond te snoeren. Het gebruik van mediabeïnvloeding is nog relevanter nu uit onderzoek van de Amerikaanse inlichtingendiensten is gebleken dat Russische overheidsdiensten zich in de Amerikaanse presidentsverkiezingen hebben gemengd. Overheden proberen niet langer alleen hun eigen bevolking te bespelen, maar ook andere landen te manipuleren door psychologische beïnvloedingscampagnes.

Mediabeïnvloeding is niet nieuw en heeft historische precedenten. Er zijn bijvoorbeeld interessante vergelijkingen te trekken tussen de psychologische operaties van de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog en de mediabeïnvloeding en -censuur van Rusland vandaag de dag. Zogeheten PSYOPS vormen hierbij de basis. Dit zijn georganiseerde psychologische operaties waarbij gebruik wordt gemaakt van diverse communicatiemiddelen om het gedrag en de percepties van het doelpubliek te beïnvloeden, ten gunste van de eigen politieke en militaire doelstellingen.

Tijdens de Afghanistanoorlog (1979-1989) werden deze PSYOPS veelvuldig gebruikt, en ook Poetin is een fervent gebruiker van deze beïnvloedingscampagnes. Zo beknotte hij de onafhankelijke media in eigen land en legitimeerde hij de invasie van de Krim met woordsymboliek zoals de naam Novorossya, Nieuw-Rusland. Sinds de herverkiezingscampagne van Poetin in 2011 zijn twaalf prominente onafhankelijke media stap voor stap ontmanteld en zijn kritische werknemers ontslagen. Diverse kranten zijn volledig opgeheven of maakten een herstart onder een nieuwe naam met nieuw aangestelde pro-Kremlin medewerkers.^[2]

Aan de hand van vier facetten van psychologische operaties zal worden gekeken hoe er door de Sovjets in Afghanistan gebruik werd gemaakt van psychologische beïnvloeding door middel van print-PSYOPS (posters, brochures, pamfletten en tijdschriften) en broadcast-PSYOPS (radio en televisie). Tot slot zal worden gekeken in hoeverre Poetin nog steeds gebruik maakt van psychologische beïnvloeding.

Afghanistan, 1979-1989

Op 27 december 1979 trokken Sovjettroepen het buurland Afghanistan binnen, wat het begin vormde van de Afghaans-Russische Oorlog (1979-1989) waarin de Afghaanse regering werd gesteund door de Sovjet-Unie en de Moedjahedien werden gesteund door de Verenigde Staten. Zoals tijdens de gehele Koude Oorlog het geval was, werd ook hier psychologische beïnvloeding ingezet om de vijand om de tuin te leiden en de lokale bevolking en de internationale gemeenschap voor zich te winnen. Zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie hebben hier in Afghanistan in de periode van 1979 tot 1989 veelvuldig gebruik van gemaakt.

Propaganda. Het belangrijkste onderdeel van psychologische operaties is propaganda, ofwel het opzettelijk verspreiden van incorrecte of misleidende informatie, gericht tegen een (potentiële) vijand, om zo elke vorm van nationale macht – informationeel, politiek, militair of economisch – te beïnvloeden en te verstoren. Het succes van PSYOPS, propaganda of counterpropaganda hangt af van de geloofwaardigheid van de boodschap bij de doelgroep. Het is daarom van groot belang diepgaande kennis te verwerven over de achtergrond van de doelgroep. Dit kan zowel de lokale bevolking, de vijand maar ook internationale machtsblokken voorstellen. Binnen politieke oorlogvoering kan propaganda gecombineerd worden met economische of diplomatieke druk, zoals bijvoorbeeld het geval was met de boycot van de Olympische Spelen van Moskou (1980) door de Verenigde Staten.

De Sovjet-Unie gebruikte propaganda om het doel en de korte duur van de interventie te benadrukken. Zo sprak de Sovjet-Unie al vanaf het begin van de invasie in Afghanistan over de tijdelijkheid van de inmenging. De nadruk van de legitimatie werd gelegd op het verdedigen van de eigen nationale soevereiniteit, de territoriale integriteit van Afghanistan, op de traditionele vriendschap en op de lange geschiedenis van wederzijdse samenwerking tussen beide volkeren. Daarnaast werd benadrukt dat het tegengaan van ‘buitenlandse agressie’ het doel van de interventie was; de Westerse inmenging in het conflict maakte hun aanwezigheid noodzakelijk. De maatregelen en de aanwezigheid van de Sovjet-Unie in Afghanistan waren dan ook onvermijdelijk, maar tijdelijk van aard.

Om deze psychologische beïnvloeding in werking te stellen gebruikte de Sovjet-Unie verschillende middelen. Allereerst werd al snel duidelijk dat de rol van het volk belangrijk was voor steun aan de eigen partij. De Sovjets onderhandelden met stamhoofden, kochten steun door wapens en financiële middelen te leveren, trachtten de leefomstandigheden voor de belangrijkste bevolkingsgroepen van Afghanistan te verbeteren en probeerden de economie nieuw leven in te blazen. Ook werden er folders en pamfletten in de lokale talen gedrukt en rijk geïllustreerde kranten gepubliceerd om ook de mensen die niet konden lezen te bereiken.

Vanwege de hoge mate van analfabetisme was er een nog grotere rol weggelegd voor radio en televisie. De Sovjets investeerden daarom in een nieuw radiostation, verlengden de dagelijkse zendtijd en zonden programma’s met een sterk counterpropaganda-niveau uit. Een voorbeeld hiervan was het programma ‘Our Great Northern Neighbor’ dat in het Dari werd nagesynchroniseerd. Broederschap en loyaliteit stonden hierin centraal. Het programma was onderdeel van een grote pro-Sovjet mediabeïnvloedingscampagne die begin 1980 vanuit de Sovjet-Unie werd opgezet om de nationale soevereiniteit en territoriale integriteit van Afghanistan te verdedigen, de goede relatie tussen de Sovjet-Unie en Afghanistan te bevestigen en het anti-Sovjet en anti-Afghaanse beleid van de imperiale machten te ontmaskeren.

Nieuwe werkelijkheid. Psychologische beïnvloeding via PSYOPS heeft tot doel om een nieuwe werkelijkheid te creëren. Een eeuwenoude Russische militaire methode is die van maskirovka, ofwel militaire misleiding. Deze militaire misleiding heeft als doel om op een vernuftige manier de vijand in de val te lokken door een nieuwe werkelijkheid, of camouflage te creëren.

In Afghanistan heeft de Sovjet-Unie met twee belangrijke informatietechnieken gebruik gemaakt van maskirovka. Ten eerste was het belangrijk een vijandbeeld te creëren. Aangezien de Sovjets meenden dat de Amerikaanse inmenging in Afghanistan – de Amerikanen leverden wapens aan de Moedjahedien – de grootste destabiliserende factor in het conflict was, deed de KGB er alles aan om de Amerikanen in een kwaad daglicht te stellen bij de Afghaanse regering. De Sovjets probeerden Amerikaanse correspondenten Afghanistan uit te werken, publiceerden artikelen over de kwade bedoelingen van de Amerikanen en organiseerden demonstraties tegen de Amerikanen waar leuzen als ‘Dood aan de imperialisten!’ werden gescandeerd.

Tegelijkertijd bespeelde de KGB de opinie in de Sovjet-Unie zelf door te wijzen op de groeiende invloed van de VS in de regio. De Verenigde Staten werden beschuldigd van het creëren van het broeinest van spanning in het Midden-Oosten, het opzetten van een gevaarlijk strijdtoneel aan de zuidelijke grens van de Sovjet-Unie, en daarmee het versterken van de Koude Oorlogssfeer. Het was daarom simpelweg noodzakelijk een bufferstaat te creëren, aldus de Sovjets.

Ten tweede legden de Sovjets de nadruk op het gevoel van broederschap tussen beide volkeren. Volgens de Sovjets was de inmenging volledig overeenkomstig het Verdrag van Vriendschap, Goednabuurschap en Samenwerking dat op 5 december 1978 door de Sovjet-Unie en Afghanistan was ondertekend en in 1980 werd verlengd. De Sovjets konden niet toekijken hoe ‘hun communistische broeders’ in het nauw zaten. Keer op keer werd deze hechte band benadrukt via radio, televisie, de Afghaanse regering en pamfletten die in het land werden verspreid.

Woordsymboliek. PSYOPS en propaganda worden versterkt door het gebruik van woordsymboliek. Zoals hierboven wordt beschreven, werden in de pamfletten en artikelen, op de radio en televisie de Amerikanen door de Sovjets afgeschilderd als de vijand. Het gebruik van dramatische taal zorgde voor het juiste effect. De Amerikanen werden omschreven als ‘agents of imperialism’ die met het leveren van wapens ‘saboteurs en terroristen’ hielpen. De Verenigde Staten hielpen Afghanistan met ‘daverend impulsief geweld’ de afgrond in en volgens de Sovjets was het daarom zaak om hier met ‘kalmte’ op te reageren. Het was dan ook de schuld van de Amerikanen dat er sprake was van verslechterde internationale verhoudingen, terwijl de Sovjet-Unie juist belangstelling toonde in een hernieuwde fase van detente. Er ontstond een spel van woordsymboliek waarin ook de Amerikanen niet vies waren van overdrijven en beïnvloeden.

Manipuleren van de bevolking. Om de politieke of militaire doelstellingen in een bepaald gebied of land te behalen, is het belangrijk de bevolking van dat gebied aan je kant te krijgen. Dit lukte de Sovjets in Afghanistan niet altijd even goed. Hoezeer zij ook hun best deden de bevolking voor zich te winnen, de militaire en politieke invloed van de Sovjets bleef in sommige gebieden beperkt. Het gebrek aan macht in de perifere gebieden en de minimale vooruitgang in de leefomstandigheden zorgden ervoor dat de PSYOPS niet aansloegen bij een groot deel van de Afghaanse bevolking. De Sovjets hadden daarmee de strijd om het volk verloren van de Amerikanen. Men had zich te weinig verdiept in de achtergrond van de doelgroep en daarmee een grote kans verspeeld. De retoriek veranderde daarom vanaf 1986 waarbij slechts nog werd gerept over de terugtrekking van de troepen en de nadruk werd gelegd op de ‘nationale verzoening’ van de Afghaanse bevolking.

Het psychologische spel van Poetin

De bekoelde verhoudingen tussen de Verenigde Staten en Europa enerzijds en Rusland anderzijds, bevatten in zekere zin eenzelfde mate van psychologische beïnvloeding als in 1979. De economische sancties van de Europese Unie tegen Rusland na de annexatie van de Krim en de Russische rol in de destabilisatie van Oost-Oekraïne, de diplomatieke maatregelen van de Verenigde Staten na het hackdebacle binnen de Democratische Partij, maar ook de rol van Rusland in het conflict in Syrië zijn hier slechts enkele voorbeelden van. Over en weer worden dientengevolge sancties ingesteld; zo hebben de Verenigde Staten diplomaten het land uitgezet, en wordt ferme taal uitgesproken.

Het gebrek aan reactie van de Westerse landen, het gebrek aan een Russische oppositie én neutrale media zorgen ervoor dat Poetin, samen met een volgzame Doema, een prachtig spel van misleiding en camouflage kan spelen. Hij blijft het Westen op het verkeerde been zetten en zorgt hiermee dat Europa verdeeld is, halfslachtig sancties invoert en pas na het neerschieten van MH17 met een (ietwat) stevigere reactie kwam. De kracht van de misleiding zit in het continue ontwrichten van het westerse narratief in plaats van in het bieden van een eigen narratief. Propaganda wordt niet langer gebruikt om te overtuigen maar om de kijkers af te leiden en een rookgordijn op te werpen.[3] Nu de Russische inlichtingendienst FSB weer als autonoom ministerie is ingesteld, kan deze opvolger van de KGB ongestoord en ongecontroleerd zijn gang gaan. Door met eigen onderzoeksrechters, recherche en gevangenissen te werken worden zonder enige problemen verdeeldheid gezaaid en desinformatie-operaties opgezet en wordt de democratie ondermijnd.[4]

Een voorbeeld is de aanwezigheid van de bekende ‘groene mannetjes’ op de Krim die van de een op de andere dag tevoorschijn kwamen.[5] De internationale gemeenschap vermoedde dat dit Russen waren, maar het kon niet worden bevestigd en werd door Moskou ontkend. Deze grote mate van verrassing en ontkenning zorgde voor een krachtige uitvoering van de PSYOPS. Novorossiya kwam met de annexatie van de Krim tot stand en sprak met een nieuwe geografische kaart, een eigen vlag en zelfs een persbureau steeds meer tot de verbeelding.[6] De schimmige aanwezigheid van Russische soldaten in Oost-Oekraïne betrof dezelfde camouflagetechnieken. Waar officieel patriottistische troepen een ‘volksopstand’ waren begonnen om zich aan te sluiten bij Rusland, wist iedereen al snel dat Rusland wel degelijk een significante rol speelde in de destabilisatie van de regio en met diverse hulpkonvooien de grens over reed.[7] Rusland speelt daarmee in op het eeuwenoude Russische gevoel omsingeld te zijn door het Westen, waartegen een noodzakelijke buffer moet worden gecreëerd door de eigen invloed in de regio te vergroten. Daarnaast wordt ook het sentiment van één Groot Rusland met verbonden ‘broedervolkeren’ gebruikt als argument, waarbij Poetin met het uitvoeren van grootmacht-politiek weer terug wil naar het centrum van de macht.

Dat het beïnvloeden en manipuleren van bevolkingsgroepen thuishoort in de Russische traditie is een interessant gegeven. Men is op zoek naar een sterke heerser en is daarbij bereid de bijbehorende manipulatie te accepteren. Want hoewel de Russische bevolking steeds hoger opgeleid is, blijft de volgzame houding van alles wat Poetin hen oplegt of wat men in de media leest voortduren. Is het trots, angst of nationalisme? Of is er eerder sprake van een parallelle wereld, waarin de ondergrondse ontevredenheid pas ’s avonds met een drankje op naar boven komt?

Duidelijk is dat het niet uit lijkt te maken wie er wordt gemanipuleerd. Of dat nu de Afghaanse bevolking is, de Russische bevolking van nu, de Verenigde Staten ten tijde van de Koude Oorlog of het Westen vandaag de dag. Door het gebruik van propaganda, woordsymboliek, verrassingselementen, stelselmatige ontkenning en het creëren van een nieuwe werkelijkheid, lijkt de geest welwillend te staan tegenover psychologische beïnvloeding. Daarom is het nut van onafhankelijke media, een kritische blik, maar ook kennis van het begrip psychologische operaties van groot belang.

Nina Jolink (1991) behaalde haar bachelor Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en volgde hierna de master Internationale Betrekkingen in Historisch Perspectief aan de Universiteit Utrecht. Tijdens haar master heeft zij stage gelopen bij Instituut Clingendael, afdeling Research, waarbij haar interesse voor onderzoek naar veiligheid en internationale politieke kwesties verder is gegroeid. In mei 2016 heeft Nina haar master afgerond. Momenteel werkt ze als trainee bij de Raad van de Europese Unie in Brussel op de afdeling Library & Research.

LEES HIER DE SCRIPTIE WAAR DEZE LONGREAD OP GEBASEERD IS EN BEKIJK HIER ALLE SCRIPTIES VAN DE UITGEVERIJ.

WIL JIJ OOK JE SCRIPTIE PUBLICEREN EN EEN LONGREAD SCHRIJVEN? STUUR DAN NU JE STUK OP.

NOTEN

[1] ‘Leidt nepnieuws bijna tot een kernoorlog tussen Pakistan en Israel?’ NRC Handelsblad, 26 december 2016.

[2] ‘How Russia’s independent media was dismantled piece by piece’ The Guardian, 25 mei 2016.

[3] ‘Russia and the menace of unreality’ The Atlantic, 9 september 2014.

[4] ‘Herken de Tsaar in Poetin’, NRC, 14 januari 2017.

[5] Redactie, ‘De groene mannetjes’, Militaire Spectator 5 (2015)

[6] ‘Russia and the menace of unreality’ The Atlantic, 9 september 2014.

[7] L. Starink, ‘Is er eigenlijk al vrede in oost-Oekraïne?’ De Correspondent, 8 februari 2016.