Aan de grenzen van Europa bevindt zich vandaag de dag een ‘gordel van instabiliteit’. Rusland en Oekraïne strijden om Oost-Oekraïne, Turkije ruziet met Europa, Syrië en Irak staan in brand en Noord-Afrika bestaat uit autoritaire staten of failed states waar terroristen en vluchtelingenstromen zich ongecontroleerd rond kunnen bewegen. Zo schetst Ivo van de Wijdeven wat hij noemt: de ‘Rafelranden van Europa’.
Ivo van de Wijdeven is een historicus die werkt als een politiek analist op het Ministerie van Algemene Zaken. Hij nam een sabbatical om de politieke crises aan de grenzen van ons continent uit te leggen in een boek. Het viel hem op dat vanaf 2014 niet meer binnenlandse of financiële onderwerpen het nieuws domineerden, maar dat het buitenland als thema terug was. Hij citeert EU-president Donald Tusk met zijn uitspraak uit 2014: ‘De geschiedenis is terug in Europa’. Hij irriteerde zich echter aan de beperkte informatie van de media over de achtergronden van de crises. Dat is waarom hij dit boek schreef, hij wil de instabiliteit van onze grenzen uitleggen.
Van de Wijdeven probeert de chaos vorm te geven door het boek in vier hoofdstukken te verdelen die elk staan voor vier macroregio’s: In het eerste hoofdstuk spelen Rusland/Oekraïne de hoofdrol, in het tweede hoofdstuk Turkije/het Midden-Oosten, in het derde hoofdstuk (Noord-)Afrika, en tot slot ons eigen Europa in het laatste hoofdstuk. In elk hoofdstuk gaat hij honderden jaren terug om vervolgens in zeven mijlstappen tot het heden te komen. Allerlei rijken, grenzen en oorlogen komen in vogelvlucht aan bod. Hij geeft zelf al aan dat dit boek geen nieuwe informatie bevat. Het is een samenvatting van de geschiedenis van de grenzen van Europa geschreven door anderen, maar nu beknopt door hem samengevat. Steeds probeert hij vanuit een ander perspectief de geschiedenis te duiden om de lezer meer zich te geven in de achtergrond van de huidige conflicten.
Geschiedenis in vogelvlucht
Voor wie geïnteresseerd is in de geschiedenis van Rusland, de Balkan of andere grensgebieden van Europa zal dit boek met plezier lezen. Het is zeer vlot geschreven en in hoog tempo komen vele eeuwen geschiedenis langs. Dit zou tegelijkertijd ook een zwakte van het boek kunnen zijn. Voor een meer ervaren geschiedenislezer of historicus kan het zijn dat je de samenvatting al kent en liever een boek met meer diepgang over één land of regio pakt.
Wat de hoofdstukken leesbaar maakt zijn anekdotes. Zoals dat Rusland bewust een andere spoorbreedte in gebruik nam zodat Europese agressors het niet konden gebruiken. Helaas komen dit soort anekdotes maar af en toe voor, met name in het begin van elk hoofdstuk, wat jammer is. Naast leesbaarheid bekrachtigden ze het punt dat Van de Wijdeven wil maken. Hoe sterk Rusland ook is in de geschiedenis, het land is altijd schizofreen in de zin dat het bang is voor het buitenland. Hierop probeert Rusland de grens te verleggen door meer te veroveren, wat juist tot meer gespannen relaties leidt. Ook Poetin’s Rusland valt in dit patroon. Daarnaast is de anekdote over de legendarische rijkdom van Mansa Musa een eyeopener voor de gedachte dat Afrika altijd arm is geweest en het versterkt Van de Wijdeven’s punt over intercontinentale handelsroutes. Tot slot is het handig om stil te staan bij de manier waarop de eerste islamitische kalifaten omgingen met joden en christenen, ter vergelijking hoe de minderheden het nu rooien in het Midden-Oosten.
Europa creëert zijn eigen chaos
Vooral in de hoofdstukken van het Midden-Oosten en Noord-Afrika is duidelijk geschreven hoe knullig de Europeanen met grenzen omgingen. Gemeenschappen werden door negentiende-eeuwse regeringsleiders met een penstreek gescheiden of samengevoegd, soms met ernstige resultaten tot op de dag van vandaag. Tegelijkertijd geven de hoofdstukken ook aan dat chaos een constante is bij grensgebieden, of Europeanen het nou verknoeien of niet. Bijzonder illustrerend is de Sahel-regio in Afrika waar de veenomaden en sedentaire landbouwers al eeuwen samenwonen en ruziën om grondgebied. Dit bestond al lang voordat de scheidingslijn islam vs. christendom precies op dat punt in Afrika kwam te liggen en dus ook lang voor de Europeanen grenzen gingen trekken. Door droogte, verstedelijking en klimaatverandering neemt de landbouwgrond alleen maar af dus worden de conflicten juist meer versterkt. Hoewel het boek een zekere relativerende kracht heeft door de huidige crises in perspectief te zetten, eindigt het absoluut niet positief. De conclusie zou kunnen zijn dat een assertief Rusland juist normaal is (de afgelopen generatie was een anomalie), en dat conflicten tussen Europa en het Midden-Oosten en ellende in de Sahel beiden niets nieuws onder de zon zijn.
Besluit: een mooie uiteenzetting, maar geen advies
Het boek geeft de lezer een mooie, beknopte geschiedenis van de huidige grenzen rond Europa en de daar bij horende conflicten. De huidige geopolitieke situatie wordt zo in historisch perspectief geplaatst. De schrijver laat het na een moreel oordeel te vellen of een advies te geven wat er gedaan moet worden. Je zult niet leren hoe Europa met Poetin of Erdogan om moet gaan, alleen dat er eigenlijk altijd al een agressieve tsaar of sultan aan de grens heeft gezeten. Het is daarmee eerder een achtergrondboek voor geïnteresseerden dan voor mensen die raad of oplossingen zoeken. Zo volgt op de conclusie dat Europa geen raad weet met de vele crises slechts het advies dat meer samenwerking en Europese eenheid noodzakelijk zijn. Van de Wijdeven gebruikt voor een historicus opmerkelijk genoeg geen voetnoten, maar heeft achterin een bibliografie staan voor wie meer wil lezen. Iedereen die echt de diepte in wil duiken op één thema zoals modern Rusland of kolonialisme in Afrika kan daar terecht.
Ivo van de Wijdeven, De Rafelranden van Europa (Unieboek/Spectrum, 2016), 304 pagina’s, €22,50.
Door Alexander van den Berg
Alexander van den Berg (1993) behaalde in 2014 zijn bachelor geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht, waarna hij in 2016 de onderzoeksmaster Modern History voltooide. Zijn expertise ligt bij de politiek-internationale geschiedenis in de achttiende tot negentiende eeuw. In zijn vrije tijd leest hij graag Nederlandse of Engelse historische literatuur. Eerder schreef hij voor Aanzet, het studentenblad van en voor Utrechtse geschiedenisstudenten.
