Ivo van de Wijdeven, De nieuwe rafelrand van Europa. De eeuwenlange voorgeschiedenis van Brexit en Trump.
Spectrum, Amsterdam, 2019.
ISBN: 9789000367498
€ 15,-
Is er nog iemand die de Brexit snapt? Het vertrek van de Britten uit de EU, oorspronkelijk gepland voor eind maart, is ontaard in een stuurloze chaos van rebellerende parlementsleden en verworpen amendementen. Ondertussen rolt aan de overkant van de oceaan Donald Trump nog steeds van de ene hetze in de andere. In zowel het Verenigd Koninklijk als de Verenigde Staten rommelt het als nooit tevoren.
Ivo van de Wijdeven, politiek analist bij het ministerie van Algemene Zaken, schreef drie jaar geleden een boek over Europa’s traditionele ‘rafelranden’ Rusland, het Midden-Oosten en Afrika (dat op deze site niet één, maar zelfs twee keer gerecenseerd werd!). Naar aanleiding van Brexit en Trump schreef hij dit nieuwe boek. Ook het Verenigd Koninklijk en de VS, de oude betrouwbare partners in het westen, lijken opeens onzekere factoren te zijn geworden. Wat kunnen we leren uit de geschiedenis van deze nieuwe Atlantische rafelrand?
Angelsaksische geschiedenis van nul tot nu
De ondertitel van het boek is meteen de hoofdboodschap, namelijk dat zowel Brexit als Trump geen plotse ommezwaai zijn, maar ‘het voorlopige eindpunt van langetermijnontwikkelingen’ (p. 12). En die zijn inderdaad lang, heel lang: het boek begint met 800.000-jaar oude mensensporen in Engeland en de Romeinse kolonisatie van het Groot-Brittannië. In veel opzichten is het een beknopte opfriscursus Britse geschiedenis, van Hastings en Elizabeth I naar Waterloo en het Britse rijk. Daaruit waren in 1776 ook de VS voortgekomen, die vanaf 1914 het stokje van hegemoniale macht overnamen van het Verenigd Koninkrijk in een globaliserende wereld. Zeker in de latere hoofdstukken wordt het boek daarmee ook een geschiedenis van de moderne wereldorde van NAVO, VN en de VS als ‘politieman van de wereld’ die momenteel zo onder druk staat.
Napoleon bijt zijn tanden stuk op een kloeke John Bull bij Dover (datum onbekend). Afbeelding: Wikimedia Commons.
De hoofdstukken zijn zeer kort en lopen steeds mooi in elkaar over, in chronologische volgorde, maar soms met een andere thematische nadruk. De tekst is leesbaar en vlot: de Nederlanden kwamen om ‘belastingtechnische’ redenen in opstand tegen Spanje en rond 1800 moesten de Britten weer ‘vol aan de bak’ tegen Napoleon. De vereenvoudiging leidt hier en daar tot kleine slordigheden; de gevleugelde, in het boek vaak herhaalde frase over de VS als lichtend voorbeeld is bijvoorbeeld ‘city upon a hill’, niet ‘on a hill’. Over het algemeen weet Van de Wijdeven in zijn beknoptheid echter heel informatief te zijn.
Continuïteit of precedent?
Het boek laat de waarde zien van het typische historiciperspectief van been there, done that: als je maar genoeg naar het verleden kijkt, zie je voor bijna elke gebeurtenis wel een precedent. Groot-Brittannië heeft altijd heen en weer geslingerd tussen actief zijn op het Europese vasteland en zich richten op zijn zeevaart en koloniale rijk. Brexit moest er misschien gewoon eens van komen, vanuit die optiek.
Sommige overeenkomsten lijken echter vooral cosmetisch, vooral waar ze ver in het verleden liggen. Dat de Britten in 1957 besloten niet mee te doen met de EEG is zeer relevant om Brexit te begrijpen; dat Hendrik VIII in 1534 zijn eigen Anglicaanse kerk oprichtte of dat de Britten zich na de Spaanse Successieoorlog in 1713 niet zelf op het Europese strijdtoneel waagden, lijken minder relevant – ook al mogen Brexiteers dat in hun nationalistische narratief wel vinden. Ruimtelijk is Groot-Brittannië nu eenmaal een eiland, wat zijn bewoners altijd de unieke mogelijkheid heeft gegeven zich terug te trekken. Dat wil echter nog niet zeggen dat al die terugtrekkende bewegingen gelijksoortig zijn.
Voor de VS gaat het in het boek over meer recente en letterlijke verbanden, zodat deze kwestie niet speelt. Het land is relatief recent opgekomen als grootmacht, maar zal die positie nu ook weer moeten inleveren. Er is binnen de NAVO al sinds de oprichting geruzie over de kosten en de positie van de VS, dus dat Trump het bondgenootschap nu ter discussie stelt, past in een trend. Bovendien worden de Amerikanen binnen afzienbare tijd voor dezelfde keuze gesteld als de Britten toen die hun positie verloren, merkt Van de Wijdeven op: zij verkozen na 1945 de binnenlandse welvaartsstaat boven het internationale imperium, en het is niet ondenkbaar dat de Amerikanen hetzelfde zullen doen. Niet de meest originele analyse, maar het boek is dan ook een uiteenzetting van bestaande literatuur en geen opiniërend essay.
Tot slot lijkt de term ‘rafelrand’ te sterk voor de VS en het Verenigd Koninkrijk. Op cultureel gebied is Europa totaal verstrengeld met Amerika, wat je van Rusland of het Midden-Oosten minder kunt zeggen. Bovendien zijn in dit én het vorige boek de meest bedreigende rafelrand voor Europa niet besproken, al ligt het dan verder weg: China, in vergelijking waarmee Poetin, Brexit en zelfs Trump klein bier zijn. Misschien een idee voor een derde boek.
Door Miel Groten.
Miel Groten (1992) is historicus en architectuurhistoricus. Hij promoveert aan de Vrije Universiteit Amsterdam en onderzoekt in zijn project plaatsen van imperialisme, gebouwen met koloniale connecties die bijdroegen aan het ontstaan van een imperiale cultuur in Europa.
