Renia Spiegel en Elizabeth Bellak, Het dagboek van Renia Spiegel.
HarperCollins, Amsterdam, 2019.
ISBN: 9789402703276.
€22,99
Bijna veertig jaar lang lag het dagboek van Renia Spiegel in een New Yorkse bankkluis. Renia’s zus Elizabeth Bellak had het gevonden tussen de spullen van haar overleden moeder, maar kon zich er niet toe zetten het te lezen. Tot haar kinderen vragen gingen stellen over het verleden.
Vriendin
De Joodse Renia Spiegel werd in 1924 geboren in het Poolse dorpje Uhryńkowce, dat tegenwoordig in Oekraïne ligt. Op haar veertiende verhuizen haar moeder en zusje Elizabeth (toen nog Ariana) naar Warschau. Zo hopen ze Ariana’s carrière als ‘de Poolse Shirley Temple’ te bevorderen. Renia komt bij haar grootouders in Przemyśl te wonen. Hier begint ze op 31 januari 1939 een dagboek, naar eigen zeggen omdat ze verlangt naar een vriendin met wie ze al haar zorgen, belevenissen en geheimen kan delen.
Wit met blauw
Aanvankelijk beschrijft ze haar leven dat zich voor een groot deel op haar school afspeelt. Ze schrijft over wie haar vriendinnen zijn en wie juist niet. Ook haar verliefdheid komt aan bod, al betreft dat in eerste instantie haar lerares Latijn. Maar langzaam dringt de wijdere wereld haar leven binnen. Op 15 augustus 1939 schrijft ze over een ‘geheime mobilisatie’ van het Poolse leger en ‘dat de Russen een verdrag met de Duitsers hebben getekend.’ Een paar weken later is het oorlog en vlucht ze met haar zusje en grootouders naar Lwów. Daar neemt het Sovjetleger de macht over, terwijl Renia’s moeder in Warschau zit. Ze zijn nu van elkaar gescheiden door de Molotov-Ribbentrop-lijn.
Op haar zestiende verjaardag noteert Renia: ‘Frankrijk heeft gecapituleerd. Hitlers leger overspoelt Europa […] ik ben doodongelukkig.’ Tegelijkertijd gaat haar leven door. Ze schrijft gedichten, treurt om haar moeder die onbereikbaar is en ze krijgt verkering met de twee jaar oudere Zygmunt Schwarzer, die ze liefkozend ‘Zygo’ noemt. Twee dagen na hun eerste kus komt alles in een stroomversnelling. Duitsland valt de Sovjet-Unie aan. Tussen al Renia’s overpeinzingen over Zygu, beschrijft ze de gevolgen van de Duitse bezetting van Przemyśl: ‘Ik zal iemand zijn die een witte armband met een blauwe ster draagt. Ik zal een Jodin zijn.’ En uitsluitend vanwege dat Jodin-zijn wordt Renia op achttienjarige leeftijd vermoord.
Dagboekdetails
Het dagboek van Renia Spiegel is een bijzonder historisch document. Doordat het van dag tot dag beschreven is, neemt het geen achteraf perspectief in. Zoals de Amerikaanse historica Deborah Lipstadt in haar inleiding schrijft, heeft alleen de lezer kennis van de afloop. Dat maakt sommige passages nog pregnanter. Renia’s verdriet op haar zestiende verjaardag is niets bij wat haar nog te wachten staat.
Ook geeft het perspectief van de dagboekschrijver details die je niet kunt aflezen aan droge feiten, zoals haar beschrijving van de door de Duitsers ingestelde avondklok. Tussen tien uur ‘s avonds en vijf uur ‘s ochtends mochten Joden zich niet op straat vertonen. Renia schrijft: ‘Om vijf uur ziet de straat er bijna grappig uit: iedereen rent zijn huis uit en overal zie je witte armbanden glimmen.’
Overlevering
Waar Renia over haar persoonlijke belevenissen schrijft, beklijft het dagboek niet altijd. Er zit veel herhaling in haar twijfels en zorgen omtrent haar relatie met Zygu. Ook schrijft ze veel poëzie, wat niet altijd even spannend is. Daarmee is overigens niet gezegd dat Renia niet kan schrijven. Ze wint namelijk een poëziewedstrijd met één van haar gedichten.
Het dagboek is voorzien van een uitstekend notenapparaat dat Renia’s verwijzingen naar Duitse literatuur en Pools toneel begrijpelijk maakt. De meest welkome aanvullingen zijn echter het nawoord en het commentaar van Renia’s zus Elizabeth. Hier worden de gaten in het verhaal ingevuld en lezen we hoe zijzelf en haar moeder de oorlog konden overleven en hoe het dagboek bij hen in de Verenigde Staten terechtkwam.
Door Koen Smilde.
Koen Smilde studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis.
