Timothy Snyder, The Road to Unfreedom: Russia, Europe, America.
Tim Duggan Books, New York, 2018
ISBN: 9781847925275
€20,-
Timothy Snyder schuift als historicus steeds verder op naar het hier en nu. Hij begon als biograaf van een Poolse filosoof uit de negentiende eeuw en schreef daarna een boek over vierhonderd jaar natievorming Oost-Europa. Grote bekendheid vergaarde hij vervolgens met Bloodlands en Black Earth over de nazi- en sovjetgruwelen in de jaren dertig en veertig. Met zijn jongste boek is Snyder in het heden aangekomen.
The Road to Unfreedom bestrijkt de periode 2010-2016, een turbulente tijd voor de wereldpolitiek. Het boek is niet alleen een werk van contemporaine geschiedschrijving, maar draagt ook het stempel van de public intellectual Snyder, die de afgelopen jaren in talloze opiniestukken van zich liet horen over onderwerpen als de oorlog in Oekraïne, de Poolse geschiedpolitiek en het presidentschap van Trump. Deze laatste gebeurtenis was zelfs aanleiding voor het schrijven van On Tyranny, een politiek pamflet met ‘lessons from the twenthieth century’ om vrijheid en democratie te beschermen tegen autoritaire krachten. In zijn nieuwste boek onderzoekt Snyder de verbanden tussen al deze gebeurtenissen.
Politics of inevitability en politics of eternity
Volgens Snyder zijn de lessen van de twintigste eeuw ‘unlearned’. Toen de wereld na de val van het communisme in 1989 het einde van de geschiedenis vierde, gaf ze zich over aan een gevaarlijke fictie. Snyder noemt deze ‘the politics of inevitability’, het idee dat de toekomst meer van hetzelfde zal zijn. De westerse markteconomie en liberale democratie hadden getriomfeerd en alternatieven waren er niet. In slaap gesust door dit valse gevoel van veiligheid, werd zo de deur opengezet voor ‘the politics of eternity’.
Beiden hebben een ahistorische opvatting van tijd. Waar bij the politics of inevitability de geschiedenis zich op positivistische wijze in één richting ontwikkelt, kenmerken the politics of eternity zich door een circulair tijdsbeeld. Het verleden, heden en de toekomst zijn een opeenvolging van externe dreigingen voor de natie. Zo wordt een mythe van eeuwig slachtofferschap gecultiveerd. In dit narratief zijn de machthebbers er alleen om de natie te beschermen, niet om haar welzijn te verbeteren. Feiten die deze onveranderlijkheid tegenspreken worden onderdrukt. Het moge duidelijk zijn welk land Snyder hiermee voornamelijk op de korrel neemt.
Schizo-fascisme
Het is namelijk Rusland dat in The Road to Unfreedom als schrikbeeld en boeman fungeert. Rusland was het eerste land dat volgens Snyder ten prooi viel aan the politics of eternity. Na de door het marxisme gedicteerde ‘onvermijdelijkheid’ van de Sovjetperiode, verstevigde onder Poetin een kleptocratische elite zijn greep op het land, werd de jonge democratie uitgehold en werd een gewapend conflict met buurland Oekraïne gezocht.
Veel aandacht besteedt Snyder aan de ideeën van de obscure filosoof Ivan Iljin (1883-1954), die door Poetin en de mensen nabij hem als groot denker gelauwerd wordt. Iljin leefde in Rusland en later in ballingschap in onder meer Zwitserland. Hij zag een christelijk fascisme als alternatief voor de rode terreur van de bolsjewieken. In 2005 zorgde Poetin dat Iljin herbegraven werd in Moskou. Gevraagd wie zijn favoriete historicus was, noemde de Russische president Iljin. Ook beriep hij zich in toespraken meermaals op de ideeën van Iljin. Je kunt je afvragen of ‘de man zonder gezicht’ zich, zoals Snyder suggereert, werkelijk zoveel laat leiden door het gedachtegoed van Iljin. Evengoed kan de ideologie vooral dienen als rechtvaardiging van politiek. Maar feit blijft dat mensen die er fascistische ideeën op nahouden alle ruimte krijgen in het huidige Rusland. Snyder ziet hier een paradox, omdat Rusland juist de nieuwe machthebbers in Oekraïne als fascisten verkettert. Niet zonder ironie noteert hij dat er sprake is van schizo-fascisme: échte fascisten beschuldigen hun tegenstanders ervan fascisten te zijn. In lijn met the politics of eternity is de Duitse inval in de Sovjet-Unie een steeds terugkerend referentiepunt. De suggestie is dat Rusland in 1941 bedreigd door fascisten uit het westen en dat dit zeventig jaar later niet veranderd is.
Geschiedenis als redder
Rusland bedrijft volgens Snyder een actieve politiek van destabilisatie van het buitenland. De EU en de VS vormen alternatieven voor het ‘eeuwige’ Russische model en moeten daarom verdwijnen. Snyder laat zien hoe Trump en zijn team zich voor het karretje van de Russen lieten spannen. Zo werkte de campagneleider van Trump eerst voor de Ruslandgezinde Oekraïense president Janoekovitsj, hackten de Russen e-mails van Hillary Clinton en verspreidden ze nepnieuws op internet. Snyder suggereert bovendien het bestaan van verregaande financiële verstrengelingen tussen Trump en Russische oligarchen. Evenwel komt niet alles op het conto van de Russen. Ook de economische ongelijkheid en het Amerikaanse verkiezingsstelsel zijn volgens Snyder debet aan het ‘succes’ van Trump.
Het gevolg van dit alles is dat ook in de VS the politics of eternity voet aan de grond krijgen. De regeerstijl van Trump kenmerkt zich niet alleen door chronisch liegen, maar ook door het ontkennen van het bestaan van feiten in het algemeen. ‘America First’ is het motto van een natie die zich afschermt van een vijandige buitenwereld. Ook Europa loopt gevaar: Hongarije is rechtsaf geslagen, in Polen lijken nationale mythes de overhand te krijgen en de Brexit brengt het Europese project aan het wankelen. Snyder pleit er daarom voor geschiedenis als tegenmodel voor de ahistorische politics of inevitability en eternity te gebruiken. Ze kan ons helpen te begrijpen waar we nu staan, de ogen niet te sluiten voor contingentie en ons te laten zien welke alternatieven er mogelijk zijn in plaats van ons tot herhaling te verdoemen.
Met The Road to Unfreedom presenteert Snyder een tot nadenken stemmende analyse van de huidige wereld. Hij beschikt over een vlotte pen en scherpe blik en maakt talloze rake observaties. Omdat historische werken over het jongste verleden dun gezaaid zijn, baseert hij zich hoofdzakelijk op (onderzoeks)journalistiek, waarbij hij profiteert van zijn talenkennis en internationale kennissenkring. Het boek laat zich daarom ook lezen als een uitstekende synthese van vijf jaar wereldpolitiek, al is het voornamelijk Rusland dat aandacht krijgt en komt Europa er wat bekaaid af. Niettemin verdient Snyder alle lof voor het samenbrengen van dit scala aan perspectieven en verhalen. Of geschiedenis ons gaat redden blijft open, maar Snyders boek biedt in ieder geval heel wat houvast.
Door Koen Smilde.
Koen Smilde (
1985) studeerde geschiedenis in Rotterdam, Wenen en Amsterdam. Momenteel legt hij de laatste hand aan zijn researchmasterscriptie. Zijn interesse gaat onder meer uit naar de twee totalitaire ideologieën van de twintigste eeuw en de omgang met hun erfenis.
