Honderd jaar geleden viel het Russische tsarenrijk uiteen. In 1917 grepen de bolsjewieken de macht en maakten een einde aan meer dan driehonderd jaar Romanov-heerschappij. Tsaar Nicolaas II, tsarina Alexandra Fjodorovna en hun vijf kinderen Olga, Tatjana, Maria, Anastasia en Aleksej vonden een jaar later een gruwelijke dood. De Hermitage Amsterdam toont de stormachtige gebeurtenissen rondom het revolutiejaar in de boeiende tentoonstelling ‘1917. Romanovs & Revolutie’.
Politieke chaos
De Hermitage Amsterdam weet zoals altijd te imponeren met de inrichting van de grote zaal, die voor de gelegenheid is ingericht als het warenhuis Passage aan de Sint Petersburgse Nevski Prospekt. De ‘etalages’ bevatten zowel objecten van de op Europa georiënteerde, moderne elite als voorwerpen die de traditionele, armoedige bevolking representeren. Deze twee vervlochten, maar zo tegengestelde werelden werden in de eerste decennia van de twintigste eeuw opgeschrikt door oorlogsgeweld. De strijd tegen Japan en vervolgens die tegen Duitsland had desastreuze gevolgen voor het reeds ontevreden Russische volk. Opstand na opstand bracht een politieke chaos teweeg die Nicolaas II, ‘vader van de natie’, absoluut niet aankon.
De prachtige portretten van de Romanovs aan de wand van de grote zaal – zoals het enorme schilderij van de laatste tsaar door Ilja Repin – staan in schril contrast met de archiefbeelden die draaien op de muur daarachter. Daar krijgt de bezoeker een glimp te zien van de schrijnende ellende van de Russische boeren en arbeiders. Tussen deze beelden door zijn weer de Romanovs te zien: de grootvorstinnen, dansend op het dek van oorlogsfregat Shtandart, de tsarevitsj die zijn vader vergezelt op een legerparade. Af en toe zwelt de muziek aan en branden er rode lichten: Rusland staat aan de vooravond van de revolutie.
Cruciale misstappen
Het vervolg van de tentoonstelling poogt duidelijk te maken hoe een aantal cruciale misstappen van Nicolaas II leidden tot de ondergang van het tsarenregime. Nicolaas’ eerste grote fout was dat hij trouwde met zijn grote liefde Alix van Hessen-Darmstadt, een van oorsprong Duitse prinses. Zijn familie had het huwelijk oogluikend toegestaan, maar was er allerminst blij mee – zeker zijn moeder tsarina Maria Fjodorovna niet. Nicolaas’ vader, tsaar Alexander III, overleed in 1894 zeer plotseling. Over de huwelijksfeestelijkheden datzelfde jaar hing zodoende een deken van rouw.
Terwijl met voor het grote publiek tot nog toe onbekende foto’s en brieven uit de collectie van het Russisch Staatsarchief in Moskou de liefde tussen het tsarenpaar voelbaar wordt, wordt ook het tragische verloop van de laatste regeerperiode van de Romanovs steeds duidelijker. Nicolaas verlangde simpelweg naar een samenzijn met zijn vrouw en gezin en was niet klaar voor het ambt – zo schreef hij zelf letterlijk – maar zat gevangen in zijn rol. In zijn onzekerheid maakte hij steeds meer fouten. De tweede grote vergissing was dat hij na zijn kroning in 1896 naar een bal ging dat voor hem gegeven werd door de Franse consul. Diezelfde dag waren meer dan duizend mensen omgekomen in het gedrang op een volksfeest op het Chodynkaveld in Moskou. Hoewel het tsarenpaar direct erna de gewonden had bezocht en de families van de dodelijke slachtoffers zou compenseren, vatte het grote publiek het bezoek aan het bal op als teken van onverschilligheid.
De revolutie begint
De Chodynkatragedie was het begin van een reeks problemen die de zwakke tsaar achtervolgden. Ze volgen elkaar in de kleine zaaltjes van de Hermitage Amsterdam in rap tempo op. In 1905 doodden regeringstroepen ongewapende demonstranten die op weg waren naar het Winterpaleis om Nicolaas een petitie aan te bieden. Die dag zou de geschiedenisboeken ingaan als Bloedige Zondag. De tsaar vluchtte hierop meer en meer in zijn familieleven en keerde zich af van de moeilijkheden van de Russische burgers. Dat het tsarenpaar de gebedsgenezer Grigori Raspoetin in vertrouwen nam om tsarevitsj Aleksej te verzorgen – de jongen had hemofilie, iets wat niet bekend was bij het volk – viel zeer zeker ook niet in goede aarde, evenals Nicolaas’ persoonlijke overname van het opperbevel van de Russische troepen in 1915.
Op Internationale Vrouwendag in 1917 opende het leger in Sint Petersburg – toen tijdelijk Petrograd geheten – het vuur op (veelal vrouwelijke) stakers die vroegen om voedsel en een einde aan de voortslepende oorlog. Het was het startschot voor de Februarirevolutie, die resulteerde in de gedwongen abdicatie van Nicolaas II. Ook in de gouden kooi van de tsarenfamilie drong uiteindelijk de revolutie door. Eerst werd het gezin onder huisarrest geplaatst in hun zomerpaleis in Tsarskoje Selo, maar al vrij snel daarna werden zij in ballingschap gestuurd: eerst naar Tobolsk in Siberië, daarna – met de Oktoberrevolutie – naar Jekaterinenburg in de Oeral.
Moord in Jekaterinenburg
Het is interessant dat de tentoonstelling met foto’s en artefacten ook aandacht schenkt aan de plundering van het Winterpaleis. De Russische Revolutie wordt van de kant van de revolutionairen slechts relatief kort uitgelegd – de zaaltjes met het thema zijn overigens roodverlicht – en tot dat moment blijven de verhaallijnen van de familie Romanov en de bolsjewieken nog relatief parallel lopen. Met de foto’s van het leeggeroofde paleis wordt echter duidelijk dat het einde echt nabij is. Op 16 juli 1918 schreef de tsarina in haar dagboek: ‘Grijze ochtend, later prachtige zonneschijn’. Ze zou de volgende ochtend niet zien. Alle gezinsleden werden vermoord: beschoten, met bajonetten gestoken, met geweerkolven, zuur en kalk bewerkt en op twee verschillende plekken begraven.
De tsaar en zijn gezin hadden tot het laatste moment gehoopt te worden gered door familie in het buitenland – zij waren verwant aan alle grote koningshuizen in Europa – maar dat bleek vergeefs. De Hermitage Amsterdam toont ook het lot van de andere leden van de familie Romanov: degenen die vluchtten en uitzwermden over de wereld, en zij die eveneens door de bolsjewieken werden vermoord. Keizerin-moeder Maria Fjodorovna wist te ontkomen. Zij wilde tot haar dood in 1928 niet geloven dat haar geliefde zoon en zijn gezin dood waren. Inmiddels is door uit onderzoek gebleken dat alle leden van het tsarengezin in Jekaterinenburg de dood vonden. Ook de jongste grootvorstin Anastasia – alle jeugdsentiment om de tekenfilm van Fox ten spijt, waarmee waarschijnlijk menig fascinatie voor de Romanovs begon.
Tragiek komt dichtbij
Het verhaal van de laatste Romanovs is een alom bekende geschiedenis waarvan iedereen de tragische afloop kent. Dankzij ‘1917. Romanovs & Revolutie’ komen de levens van de laatste Romanovs echt dichtbij. De kracht van de tentoonstelling zit in de persoonlijke bezittingen en de originele documenten, foto’s en filmbeelden van de familie, die pijnlijk duidelijk maken hoe moeizaam hun relatie met het Russische volk was. De tekstbordjes met uitleg zijn lang genoeg om inhoudelijk te zijn en kort genoeg om de leek niet te vervelen. Deze tentoonstelling is zo rijk, dat de audiotour – ingesproken door Jan Brokken, Esther Verhoef en Kysia Hekster – eigenlijk overbodig is. De ‘open blik’ – commentaren van basisschoolkinderen – is af en toe erg treffend. Zelfs op een doordeweekse middag is de Hermitage Amsterdam afgeladen. De populariteit van de Romanovs duurt onverminderd voort.
Hermitage Amsterdam ‘1917. Romanovs & Revolutie’ Nog te zien tot en met 17 september 2017.
Door Sietske van der Veen
Sietske van der Veen (1992) volgt de master Nieuwste geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, waar zij ook de bachelor Taal en communicatie afrondde. Momenteel loopt ze stage bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, waar ze meewerkt aan het internationale onderzoeksproject European Holocaust Research Infrastructure (EHRI). Naast haar studie en stage werkt Sietske als freelance journalist en corrector voor onder meer Historisch Nieuwsblad, Maarten! en Stichting 1001-Vrouwen.
