De gemiddelde scriptie gaat niet meer verder terug dan de middeleeuwen, steeds minder studenten wijden er nog tijd aan na basiscursus oude geschiedenis en IS doet zijn best het erfgoed uit de oudheid te vernietigen. Desondanks is de oudheid door JH nog niet vergeten. Deze week columnist Tanya Sieiro van der Beek over Toetanchamons baard.
Toen op 22 januari jongstleden het bericht naar buiten kwam dat de met blauw en goud gevlochten baard van het dodenmasker van één van de bekendste farao’s uit de geschiedenis onherstelbaar beschadigd was, liep er een kleine rilling over mijn rug. De baard nota bene… In het oude Egypte een niet te onderschatten symbool van koningschap en goddelijkheid. Hoewel exacte replica’s van het masker van Toetanchamon over de hele wereld te bewonderen zijn, bevindt het origineel zich nog steeds in het land van oorsprong. Hoe is het mogelijk dat dit wereldberoemde object, een van de meest bekende symbolen voor Egypte en haar rijke historie, zo ondeskundig en onomkeerbaar ‘gerestaureerd’ is? Naar het antwoord kan slechtst gegist worden. Volgens diverse media zijn drie anonieme conservatoren van het Egyptisch Museum te Cairo het niet eens over de oorzaak waardoor de baard van de kin is losgekomen. Van een ongelukje tijdens het schoonmaken tot het spontaan loslaten, niemand die het zeker lijkt te weten óf op te willen biechten, uit angst voor represailles van het museumbestuur. Echter, de oorzaak is slechts bijzaak. De gekozen wijze van ‘restaureren’, ongetwijfeld om het ongeval snel te verbloemen, schetst de grootste verbazing. Opnieuw is het de media die bericht dat een dikke laag gele epoxyhars, materiaal doorgaans gebruikt bij de restauratie van steen, zich nu tussen kin en baard bevindt, en het is maar zeer de vraag of dit nog in oude staat valt te herstellen. Alsof dit niet nog niet erg genoeg is, heeft de ogenschijnlijke haast van de restoratoren er ook nog eens toe geleid dat er resten hars op kin zijn terecht gekomen. Door een hardhandige poging deze te verwijderen, bevinden zich nu diepe krassen op de kin.
Toen archeoloog en Egyptoloog Howard Carter in het jaar 1922 een verzegelde tombe in de Vallei der Koningen te Luxor vond, liep er ongetwijfeld ook een rilling over zijn rug, hetzij een van een wat andere aard. Na een zoektocht van 15 jaar bevond zich hier dan eindelijk, verborgen onder het woestijnzand, een in de vergetelheid geraakte tombe. Gewapend met een kaars was Carter de eerste die, na ruim 3000 jaar, door een klein gat zijn blik wierp op een andere ruimte, waar een gouden gloed van kostbare voorwerpen en muurschilderingen zijn ogen bereikte.
Toen de verzegelde tombe eenmaal geopend was, bleek deze zo goed als intact. Na het leeghalen van deze eerste kamer vond men hiernaast nog een andere ruimte. Middenin, van wat later de grafkamer bleek te zijn, prijkte een gigantisch vergulde houten schrijn bijna net zo groot als de ruimte zelf. Hieronder bleken zich nog drie schrijnen te bevinden, steeds een slag kleiner wordend, perfect in elkaar passend. Toen de vierde schrijn verwijderd werd stoot men op een uitbundig versierde sarcofaag. Werkelijk als een gigantische Russische baboesjka, bevonden zich hieronder op hun beurt weer drie perfect in elkaar passende gouden sarcofagen. Het was hier, binnenin een totaal van acht in elkaar passende omhulsels, dat zich de absolute piece de resistance van Carters ontdekking bevond: het gemummificeerde lichaam van de farao met op zijn hoofd een gouden dodenmasker, ingelegd met blauw glas, lapis lazuli en andere kostbare materialen.
Het unieke karakter en belang van de vondst als geheel, waren Carter en zijn teamgenoten natuurlijk direct bewust geworden en de vondst genoot vervolgens wereldfaam. Niet eerder was er zo’n significante archeologische ontdekking gedaan. Men heeft maar liefst een decennium besteed aan het zorgvuldig documenteren, fotograferen, bestuderen en leeghalen van de in totaal vier kamers binnen de tombe. Deze zorgvuldigheid toont de wetenschappelijke integriteit van Carter: in plaats van de objecten haastig uit de tombe te verwijderen voor tentoonstellingsdoeleinden, koos hij voor zorgvuldige documentatie. Alle objecten zijn vervolgens naar het Egyptisch museum te Cairo gegaan met uitzondering van de farao zelf die tot op de dag van vandaag, na veelvuldig onderzoek, in zijn tombe rust.
Zijn de laatste gebeurtenissen rondom een van de grootste schatten uit de tombe nu werkelijk zo erg? Deze vraag bereikte mij, als oudheid enthousiast, de afgelopen tijd regelmatig, veelal met sarcastische toon. Een ongelukje zit immers in een klein hoekje dus dit ‘kan gebeuren’. Is dit twisten om des keizers, of in dit geval farao’s, baard? Is het werkelijk ‘een kleinigheid’ dat dit iconische object beschadigd werd en vervolgens incompetent gerestaureerd? Het antwoord spreekt, naar mijn optiek, voor zich. Dit is een zeer pijnlijke affaire voor het museum, getuige ook de ontkenning die snel volgde. De foto’s die naar buiten zijn gebracht liegen echter niet. Een team van nieuwe restauratoren mag nu het hoofd buigen over de baard. Het is aan hen te bepalen of en hoe deze te herstellen is. Hopelijk behandelen zij het masker met dezelfde zorgvuldigheid als de man die het ooit heeft ontdekt, en dankzij wie de naam van Toetanchamon voorgoed is vereeuwigd.
Tanya Sieiro van der Beek (1987) is student aan de Universiteit Utrecht. Na het behalen van een Bachelor Kunstgeschiedenis (2013), is zij momenteel tweedejaarsstudent in de Research Master van de opleiding Ancient Studies. Met een brede interesse die loopt van de Hellenistische periode tot de late Oudheid, probeert zij, waar mogelijk, raakvlakken te vinden met kunst uit de klassieke oudheid. Naast haar studie heeft zij gewerkt in verscheidene musea als de Hermitage en de Nieuwe Kerk te Amsterdam.
Leuk en interessant stuk! Op een luchtige manier omschreven wat lekker weg leest. Het enthousiasme voor de klassieke oudheid lees je tussen de regels door. Vaak wordt de klassieke oudheid omschreven als droge, zware kost. Jouw benadering spreekt mij erg aan Tanya! Well done.
Hartelijke groet,
Miranda Groot-Pouw