In november van 1998 verscheen de documentaire Maar ik was een meisje in het Het Uur van de Wolf bij de NTR. Het scenario en regie was van de hand van journaliste Toni Boumans. De documentaire behandelt het levensverhaal van Frieda Belinfante (1904-1995). Een opmerkelijke vrouw die niet alleen één van de eerste vrouwelijke dirigenten van Nederland was, maar eveneens verzetsstrijder en begaafd musicus. Ook het feit dat zij lesbisch was – in een tijd waar vrouwenliefde niet “bestond” – maakt haar tot een fascinerend figuur. Het NRC oordeelde voorafgaand aan de vertoning: “Frieda Belinfante was een hoogst bijzondere vrouw en het bijzondere van deze in rustige historische volgorde vertelde documentaire van Toni Boumans, is het ontbreken van elke oppervlakkige sentimentaliteit.”
Hoogst bijzonder was Frieda Belinfante zeker, het is jammer dat dit feit nu pas tot het grote publiek doordringt. Ze groeide op in een muzikaal gezin, haar vader was de pianist en muziekpedagoog Ary Belinfante, haar moeder Georgine Hesse een dochter van een gegoede Amsterdamse middenstander. Alles draaide om muziek maken, het werd haar vanaf haar vroegste jeugd met de paplepel ingegoten. Ze trad al voor de Tweede Wereldoorlog op in het Concertgebouw met een eigen orkest. Frieda was het derde kind in een gezin met vier kinderen. Haar ouders hadden na twee dochters vurig gehoopt op een jongen, maar Frieda werd het derde meisje. Zelf zei ze hier later over: “Ik heb veel kwaliteiten van een jongen…maar ik werd een meisje.” Deze opmerking vormt de kern van een leven waarin haar vrouw én lesbisch zijn haar meerdere malen zou tegenwerken.
Tijdens de oorlog koos ze voor de in haar ogen vanzelfsprekende weg van het verzet. Ze wilde niet afwachten of collaboreren maar iets doen tegen het naziregime. Stilzwijgend toekijken was volgens haar synoniem aan fout zijn. Frieda was diegene die onder andere de aanzet gaf tot de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister in 1943. Deze aanslag was beraamd door het zogenaamde kunstenaarsverzet om de gegevens van de circa 70.000 Joodse stadsgenoten te vernietigen en hen zo – helaas al te laat- voor deportatie te behoeden. Na de oorlog vertrok ze ontgoocheld de oceaan over richting Amerika om een glansrijke carrière als dirigente en muziekdocente op te bouwen. Dat was uitzonderlijk in een tijd waarin vrouwen eigenlijk niet dirigeerden. Vrouwen hadden überhaupt niet een breed scala aan carrièremogelijkheden om uit te kiezen, en anders bracht een huwelijk daar vaak wel een einde aan.
Frieda had het geluk dat haar ouders er een vrij liberale inborst op na hielden, en trouwen niet een vanzelfsprekendheid was binnen het gezin Belinfante. Een vak leren was belangrijker. Daardoor kon haar persoonlijkheid floreren zonder geremd te worden door traditie en bekrompenheid. Ze hield er een optimistisch en romantisch wereldbeeld op na. Na de oorlog werd dat enigszins bijgesteld door de verschrikkingen die ze had meegemaakt. Ze bleef haar hele leven lang een rasoptimist, romanticus en een aanpakker, maar haar visie op de mensheid stelde ze bij:
“De echte vreugde die ik kende als kind, het vertrouwen in de mensen, de spontaniteit, en het vertrouwen in een humane samenleving, dat is nooit meer teruggekomen. Ik leef nu, in een ander tijdperk. Ik probeer er het beste van te maken. Voor mij is het verleden een afgesloten hoofdstuk. ”
Frieda was niet iemand die omkeek, maar liever de bladzijde omsloeg. Het ontbreken van elke oppervlakkige sentimentaliteit in de documentaire is in lijn met de persoon die zij was. Haar praktische instelling, de ratio over de emotie, en de gruwelijke hekel aan conformeren, deden haar ontpoppen tot een opmerkelijke verschijning in alle kringen waarin zij zich begaf. De vraag die dan al snel oprijst: Waarom is zij de Nederlandse geschiedenis ingegaan als slechts een vervaagde voetnoot?
Toni Boumans vroeg het zichzelf afgelopen Bevrijdingsdag – toen de documentaire opnieuw werd vertoond in de Tijgerzaal van Artis – ook nog eens af. Boumans leidde de documentaire in met de woorden: “Ik had destijds gehoopt dat deze documentaire Frieda Belinfante de bekendheid zou opleveren die zij verdiende, maar jammer genoeg bleef dat toen uit.” De levensschets die Toni Boumans van haar maakte werd bejubeld, maar daar bleef het inderdaad bij. Daarna werd het weer stil rondom Frieda. Tot vorig jaar haar boek Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frieda Belinfante verscheen. Een tweede en zeer geslaagde poging van Boumans om Frieda Belinfante in het collectief geheugen van Nederland te krijgen.
Net als de documentaire is het boek chronologisch opgedeeld en wederom niet met de intentie om de gehele levenswandel van Frieda tot in detail bloot te leggen, maar juist om op een beheerste manier haar levensverhaal te vertellen. Zonder ‘ingewikkelde capriolen’, zoals Boumans het zelf zegt, want Frieda’s leven was immers van zichzelf al rijk genoeg.
Wat mij gedurende het boek steeds meer ging fascineren was hoe Frieda’s leven mij ook een inkijkje gaf in haar omgang met haar eigen homoseksualiteit. Belinfante leefde in een tijd waarin de norm man en heteroseksueel was. Mannelijke homoseksualiteit werd beschouwd als een ernstige afwijking die te genezen was. Homoseksuele vrouwen bestonden simpelweg niet eens in de beleving van velen. Dat was zowel in het vooroorlogse Nederland zo, als het in naoorlogse Amerika van de jaren vijftig. Een openlijk lesbische of homoseksuele dirigent was ondenkbaar. Niet dat het Frieda zou tegenhouden om haar dromen en idealen na te jagen, ze wist vroeg dat ze anders was. Ze had er geen problemen mee, en had haar weg gevonden. Zelf zei ze hierover:
“Je doet iets voor de samenleving als je de mensen muziek geeft en ze muziek laat horen. Als vrouw, als man, als homo of als hetero. Wat maakt dat in vredesnaam uit. Ik maakte me niet druk over het feit dat ik een “vrouwelijke” dirigent was. Belangrijk is wat ik met mijn leven heb gedaan en wat ik deed met mijn werk. Als persoon.”
Later zag ze in dat het haar leven wel degelijk had gecompliceerd. De tijd waarin ze opgroeide had haar de nodige barrières opgegooid. Mensen die bijvoorbeeld leerlingen bij haar weghielden omdat ze dachten dat homoseksualiteit besmettelijk was. Dat vond ze pijnlijk. Toen haar geaardheid tegen haar werd gebruikt in Amerika op het toppunt van haar muzikale kunnen, was ze teleurgesteld en boos. Net als alle homoseksuelen uit haar tijd leidde ze een dubbelleven waarin haar ware gevoelens zo veel mogelijk voor de buitenwereld verborgen moesten worden. Er was geen andere keuze. Homoseksualiteit was het grootste taboe na het vrouwelijk orgasme, dat volgens velen ook niet bestond. Frieda werd bewust en onbewust het slachtoffer van de heteroseksuele en mannelijke norm van haar tijd.
De receptiegeschiedenis van Bouman’s werk over Frieda laat zien dat er eigenlijk niet zoveel is veranderd. Mannen en heteroseksuelen vormen nog steeds de norm, ook in de geschiedschrijving. Wij hebben niet eerder kennisgemaakt met het schitterend maar vergeten leven van Frieda Belinfante omdat zij homoseksueel was. Wij kennen zoveel andere historische figuren niet omdat zij homoseksueel waren. Of waarbij wij het niet zeker weten omdat hun geaardheid niet genoemd wordt of opzettelijk is verzwegen. Terwijl juist dat benoemen een glorieuze stap in het emancipatieproces van de LGBT-gemeenschap zou zijn. Seksualiteit alleen hoeft de identiteit van mensen niet te definiëren, maar het zou in dit geval wel helpen om te geschiedenis te nuanceren. Homoseksualiteit is er niet ineens sinds het jaar 2001 toen het homohuwelijk in Nederland werd ingevoerd. Het is er altijd geweest en mensen en samenlevingen gingen daar door de eeuwen heen verschillend mee om. Deze continuïteit ontbreekt in het historisch besef van menig Nederlander.
Historische rolmodellen voor de LGBT-gemeenschap zijn hard nodig om van de stereotypering rondom de gemeenschap af te komen. Niet alle homoseksuelen waren vroeger flamboyante kappers of modeontwerpers, zij waren tevens verzetsstrijder, wetenschapper, tuinman, of dirigente. Alledaagse mensen waren homo, homoseksualiteit is alledaags. In het onderwijs, maar ook daarbuiten valt nog een flinke slag te slaan op dit gebied, want dit soort verhalen, waaronder het verhaal van Frieda Belinfante, zouden ook in de geschiedenisboeken moeten staan. Niet in een apart katern, maar tussen de leerstof over de Tweede Wereldoorlog en de Industriële Revolutie. Zodat leerlingen die zich anders voelen, of juist niet, al vroeg zien dat homoseksualiteit een lange geschiedenis kent en begrijpen dat het veelzijdiger is dan alleen de kleur roze of de Gay Pride. Bovendien zullen ze zich daardoor meer gerepresenteerd en herkend voelen in hun eigen geschiedenis.
Homoseksuelen waren vroeger ook al dapper, en bliezen bevolkingsregisters op en dirigeerden orkesten. Ik had gewild dat ik het verhaal van Frieda Belinfante tien jaar geleden al kende. Dat had de trots om homo te zijn wellicht eerder kunnen verankeren. Of in ieder geval had het voor een sprankje herkenning gezorgd. Het is belangrijk dat we ons homoseksueel verleden rehabiliteren. En niet weer laten vervagen of afserveren naar de kantlijn. Het is niet alleen een geschiedenis van barricades en regenboogvlaggen. Het is ook een geschiedenis van individuen die buiten de heersende norm vielen en die desondanks met vallen en opstaan hun plek en geluk in de wereld zochten. Net als Frieda toen, net als wij nu.
Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frieda Belinfante. Toni Boumans. Uitgeverij Balans, Amsterdam (2015). ISBN 978 94 600 38150 €19,95
Mark Bergsma – Van Gisteren
Van Gisteren is een werkplaats voor historische projecten. Historisch onderzoek wordt hier omgezet in verhalen, toegankelijke artikelen, documentaires, lezingen en lesprogramma’s. Van Gisteren heeft als als doel geschiedenis voor een breed publiek toegankelijk te maken. Maandelijks wisselen Van Gisteren en Jonge Historici recensies uit, kijk voor de meest recente bijdrage van Jonge Historici op www.vangisteren.nu
2 gedachten over “Wisselrecensie: Toni Boumans – Een schitterend vergeten leven”
Reacties zijn gesloten.